Ψηφιδωτό: «Η μάχη της Ισσού»
Το ψηφιδωτό αυτό (διαστάσεων 3,20 Χ 5,50m) κατασκευάστηκε περίπου το 150πΧ. και κοσμούσε το γνωστό «Σπίτι του Φαύνου» στην Πομπηία.
Θεωρείται αντιγραφή του ζωγραφικού έργου του Φιλόξενου από την Ερέτρια του ~300π.Χ. και από το 1917 αποκολλήθηκε από το δάπεδο και εκτίθεται επιτοίχιο στο Εθνικό Μουσείο της Νάπολης. Το αυθεντικό ζωγραφικό έργο πρέπει να είχε παραγγείλει από τον Φιλόξενο ο Μακεδόνας Βασιλιάς Κάσσανδρος. Κεντρικό πρόσωπο δεν φαίνεται να είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, αλλά ο Δαρείος, μέσα στην τραγικότητά του. Η τάση αυτή προς το «τραγικό» κυριαρχούσε στην τέχνη των ελληνιστικών χρόνων και ήταν λογική απόρροια των αλλαγών στις κοινωνικές συνθήκες. Οι άνθρωποι είχαν μετακινηθεί προς τις νέες κατακτήσεις του Μεγ.Αλεξάνδρου, όπου τίποτα δεν ήταν δεδομένο, όλα μπορούσαν να συμβούν και η τύχη είχε αρχίσει να προσωποποιείται σε θεά. Η αδυναμία του ανθρώπου να κατανοήσει τον τρόπο που λειτουργεί η τύχη, τον έκανε να πλάθει μια θεατρική (παρόμοιας με Τραγωδία) εικόνα για τα παιχνίδια της μοίρας. Όπως και σε μία τραγωδία, έτσι και εδώ, το δραματικό στοιχείο εκφράζεται μέσα στα μάτια του ηττημένου και όχι αυτού που η τύχη έχει ευνοήσει απλόχερα.
Σε ό,τι αφορά στο τεχνικό μέρος, είναι εμφανές ότι το ψηφιδωτό αποτελεί ακριβή μεταφορά του ζωγραφικού έργου από το γεγονός ότι διακρίνονται οι διάφορες χρωματικές «κηλίδες». Είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του opus vermiculatum με πολύ μικρές μαρμάρινες ψηφίδες, κομμένες ανάλογα με τις ανάγκες του τεχνίτη (κυμαίνονται στα 3Χ3mm και υπολογίζεται ότι το ψηφιδωτό αποτελείται από περίπου 1 εκατομμύριο από αυτές). Έχει σίγουρα υποστεί κάποια συντήρηση στη ρωμαϊκή περίοδο, πριν καλυφθεί από την τέφρα της γνωστής έκρηξης του Βεζούβιου.
Αξίζει προσοχής η χρήση μιας πρώιμης προοπτικής τόσο στα σώματα-αντικείμενα-άλογα, όσο και στην κορνίζα. Προφανώς η προοπτική αυτή δεν είναι σύμφωνη με εκείνη του Alberti αλλά αποτυπώνεται σύμφωνα με την προοπτική αντίληψη της Ελληνιστικής εποχής. Στην Ελληνιστική εποχή, οι υπολογισμοί γίνονταν βάσει ενός διαγράμματος γνωστού ως «ψαροκόκαλο», με δεδομένο τον αντικατοπτρισμό της εικόνας σε κοίλη επιφάνεια, δηλαδή αυτή του ματιού. Οι υπολογισμοί αυτοί δυσκόλευαν κάπως τον προοπτικό σχεδιασμό, με αποτέλεσμα τα περισσότερα αντικείμενα να έχουν αποδοθεί με τρόπο που φαίνονται σχεδόν αξονομετρικά και, το πιο σημαντικό, με «άξονα φυγής» αντί για «σημείο φυγής» (κατά E.Panofski), χωρίς δηλαδή προοπτική ενότητα. Παρόλα αυτά, ή σύνθεση, τα άλογα που φαίνονται από διαφορετικές γωνίες και οι πεσμένοι στο έδαφος στρατιώτες και όπλα, θυμίζουν μια κατά πολύ μεταγενέστερη αναζήτηση της προοπτικής απεικόνισης, αυτή του Paolo Ucello στο έργο «Η Μάχη του San Romano».
Λεπτομέρεια της κορνίζας όπου διακρίνεται η προσπάθεια απόδοσης προοπτικής με κάποιες ασυνέπειες που προδίδει κυρίως το κέντρο.
Σημαντική είναι επίσης η χρήση της σκόνης ως το «Διάφανο μέσο», που σύμφωνα με τις οπτικές θεωρίες του Αριστοτέλη, έδινε την εντύπωση του βάθους, «καταπίνοντας» τα πιο απομακρυσμένα αντικείμενα. Τελευταία έχει αρχίσει ωστόσο να αμφισβητείται η ταυτότητα του αυθεντικού έργου.
Ορισμένοι μελετητές αποδίδουν την αρχική ζωγραφιά στον Απέλλη αντί του Φιλόξενου και θεωρούν ότι η μάχη ίσως είναι αυτή των Γαυγαμήλων. Οι νεότερες ανακαλύψεις των έργων του Απέλλη στους τάφους της Πέλλας, αποκαλύπτουν μεγάλη ομοιότητα στην τεχνική, την επιλογή των χρωμάτων και την έξοχη απόδοση των σκιών.
Αξιοσημείωτος είναι ο αντικατοπτρισμός του προσώπου του πεσμένου Πέρση στρατιώτη, πάνω στην ασπίδα του. Κατά πολλούς ο αντικατοπτρισμός αυτός δεν είναι παρά η ιδιοφυής υπογραφή του ίδιου του ζωγράφου που δηλώνει το σημείο παρατήρησης της σκηνής.
Λεπτομέρεια όπου διακρίνεται η αντανάκλαση του στρατιώτη πάνω στην ασπίδα.
Μώρης Γεώργιος – 2024 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.
Βιβλιογραφία-Πηγές
- Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας – Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), Γ.Κοκκόρου-Αλευρά, Εκδ.Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1991.
- L’arte dell’antichità classica – Grecia, R.Bianchi-Bandinelli – E.Paribeni, Ed.UTET, Torino, 2003.
- Apelles – The Alexander Mosaic, Paolo Moreno, Skira editions, Italy, 2001.