Βομβαρδισμός της Ρόδου – 1934
Η Ρόδος σε Ιταλική κατοχή.
Η Ρόδος ήταν ανάμεσα στα νησιά που ήλθαν στην κυριαρχία των Ιταλών κατά τη διάρκεια του πολέμου της εναντίον της Τουρκίας το 1912 (για την Τρίπολη). Το 1920, η Ιταλία είχε αποδεχθεί την απόδοση των νήσων στην Ελλάδα, αλλά το 1922, μετά την ήττα της δεύτερης στη Μικρά Ασία, κατήγγειλε τη συμφωνία με την Ελλάδα και την Μ.Βρετανία να διαμαρτύρονται. Η Συνθήκη της Λωζάννης λίγο αργότερα (το 1924), παραχωρούσε επίσημα την κατοχή των νήσων στην Ιταλία, χωρίς όμως εκείνη να μπορεί να τα προσαρτήσει. Η Ρόδος και η Κως διέθεταν τοπικά συμβούλια, ενώ τα υπόλοιπα νησιά συνέχιζαν την παραδοσιακή τους τοπική διακυβέρνηση. Τα νησιά φυλάσσονταν από ένα ιταλικό σύνταγμα πεζικού, αποτελούμενο από δύο τάγματα, τα οποία έστελναν αποσπάσματα στα μικρότερα από αυτά ενώ το Ιταλικό Ναυτικό διέθετε βάση στη Ρόδο.
Οι Ελληνικές κυβερνήσεις δυσκολεύονταν να διαχειριστούν το ζήτημα των Δωδεκανήσων, καθώς ήταν σημείο τριβής στις σχέσεις που προσπαθούσε να δημιουργήσουν με την Ιταλία, γι’ αυτο και δεν επέμειναν στην ένταξή τους στην Ελλάδα. Το βάρος του αγώνα για την Ένωση με αυτή, είχε πέσει στους ίδιους τους Δωδεκανήσιους. Παρόλα αυτά, ο Βενιζέλος κατάφερε να αποσπάσει υπόσχεση του Μουσολίνι, ότι δε θα προσπαθήσει να μεταβάλλει την εθνοτική σύνθεσή τους, κάτι που δεν τηρήθηκε. Οι Ιταλικές αρχές, ιδίως σε περιόδους ταραχών, επενέβαιναν με μεθόδους ίδιες του φασιστικού καθεστώτος της Ρώμης, φυλακίζοντας και βασανίζοντας αντιδραστικούς. Το 1934, οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων, αριθμούσαν περί τους 115.000 (συν περίπου 6.000 Τούρκοι και 5.000 Εβραίοι). Στη Ρόδο οι Έλληνες ήταν περίπου 26.000. Επομένως ο συνολικός αριθμός φαίνεται ν’ αυξάνεται, όμως αυτό ίσως είναι μια πλασματική εικόνα, καθώς αφενός ίσως να είχε αυξηθεί περισσότερο αν απουσίαζαν αυτοεξορίες και απελάσεις, αφετέρου, διαφαινόταν μια εσκεμμένη μεταβολή της εθνοτικής σύνθεσης (ως αναλογίες πληθυσμού), που μεθοδευόταν και με τη διείσδυση της καθολικής εκκλησίας στην τοπική κοινωνία και την κατάληψη θέσεων ευθύνης από Ιταλούς. Ως αποτέλεσμα των διαρροών πληθυσμού αλλά και εισροών Ιταλών, το 1936 οι Ιταλοί έφτασαν να αποτελούν το 1/7 του πληθυσμού στα Δωδεκάνησα, και το 1/4 συγκεκριμένα στη Ρόδο. Σημειώνεται ότι την περίοδο των γεγονότων στην Ελλάδα έχουμε κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη, στην Ιταλία το καθεστώς Μουσολίνι και στα Δωδεκάνησα διοικητής είναι ο Μάριο Λάγκο.
Ο Μάριο Λάγκο
Τα γεγονότα του 1934.
Κατά τη διάρκεια των εκλογών που έγιναν μεταξύ 14-16 Απριλίου του 1934, οι κάτοικοι της Ρόδου διαμαρτυρήθηκαν για την διαδικασία και αντιμετώπισαν έντονη καταστολή από τις ιταλικές αρχές. Οι ιταλικές αρχές προσπάθησαν να επέμβουν θετικά υπέρ δικού τους υποψηφίου Δημάρχου στη Σάλακο και σε άλλα χωριά. Αντίστοιχα, και στην Κάλυμνο, δια της τρομοκρατίας, από τους 2500 περίπου Έλληνες ψηφοφόρους, κατάφεραν να προσέλθουν στις κάλπες μόνο 133. Σύμφωνα με καταγγελίες εφημερίδων, οι καραμπινιέροι έκαναν σωματικό έλεγχο στους ψηφοφόρους και αν έβρισκαν ψηφοδέλτιο μη αρεστό στη διοίκηση, τους υποχρέωναν είτε να ψηφίσουν δήμαρχο συνεργαζόμενο με τις ιταλικές αρχές, είτε να απόσχουν από την ψηφοφορία. Σκοπός των Ιταλών ήταν κατά πάσα πιθανότητα να εκμεταλλευτούν τα μοχλευμένα υπέρ ιταλικής διοίκησης αποτελέσματα των εκλογών, ώστε στο εγγύς μέλλον, να δικαιολογηθεί πραξικόπημα υπέρ της ένωσης με την Ιταλία. Σε τέτοια περίπτωση, οι δια της βίας εκλεγμένοι δήμαρχοι θα καλούνταν να αποστείλουν στην Κοινωνία των Εθνών ψηφίσματα, παρουσιάζοντας τα επίπλαστα αποτελέσματα των εκλογών, ως απόδειξη της διάθεσης των Δωδεκανήσιων να ενωθούν οριστικά με την Ιταλία και ν’ αφομοιωθούν.
Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των ντόπιων στη Σάλακο της Ρόδου, οι οποίοι οργάνωσαν διαμαρτυρία κραδαίνοντας πέτρες και ξύλα. Η ιταλική φρουρά, απάντησε με πυρά σκοτώνοντας 10, πιθανώς και περισσότερους, τραυματίζοντας περίπου 30 και συλλαμβάνοντας εκατοντάδες. Λόγω της έκτασης των ταραχών, η ιταλική στρατιωτική διοίκηση απέστειλε επιπλέον πολεμικά σκάφη από τους παρακείμενους λιμένες. Οι ανταποκριτές καταγγέλλουν βομβαρδισμό των χωριών όπου σημειώθηκαν ταραχές, και των γύρω βουνών όπου διέφυγαν οι κάτοικοι, από την Ιταλική Αεροπορία ή την Αεροπορία του Ιταλικού Ναυτικού, καθώς και από ένα καταδρομικό του Ιταλικού Ναυτικού. Την επόμενη μέρα, στην Αθήνα διοργανώθηκαν διαμαρτυρίες για την αιματηρή καταστολή που εφάρμοσαν οι ιταλικές αρχές, ενώ ο Αθηναϊκός τύπος έσπευσε να καταγγείλει το γεγονός. Ο Ιταλικός τύπος έκανε αναφορά για ταραχές μεταξύ των ντόπιων σε κάποιο πανηγύρι, με αποτέλεσμα 9 τραυματίες, εκ των οποίων οι δύο κατέληξαν, προφανώς καθ’ υπόδειξη του επίσημου Ιταλικού κράτους που αρνήθηκε εντελώς τα γεγονότα. Στη Ρόδο δε, οι αρχές επέβαλαν αυστηρή λογοκρισία σε ενσύρματες επικοινωνίες και ταχυδρομείο, ενώ ταυτόχρονα ανέστειλαν την έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων, απαγορεύοντας μετακινήσεις εκτός νησιού.
Οι καραμπινιέροι στη Ρόδο το 1934.
Σχόλια.
Τα γεγονότα εκτυλίχθηκαν σε μια περίοδο όπου οι ισορροπίες ήταν πολύπλοκες. Το 1934 διανύουμε τη 2η Ελληνική Δημοκρατία, με Φιλοβασιλική κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη (φιλοβασιλικός συνασπισμός με κύριο μέρος τους Λαϊκούς). Από την πλευρά των Φιλελευθέρων, λίγο καιρό πριν είχε προηγηθεί το πραξικόπημα του Πλαστήρα (Αντιβασιλικών), ενάντια στο σχηματισμό κυβέρνησης των Λαϊκών. Τις ημέρες του γεγονότος στη Ρόδο, αιωρείται ο φόβος ενός πραξικοπήματος του Μεταξά, το οποίο τελικά δε θα γίνει σε εκείνη τη συγκυρία. Οι Φιλοβασιλικοί επεδίωκαν επάνοδο της Βασιλείας, κάτι που θα καταφέρουν το 1935 με το λεγόμενο «Κίνημα Κονδύλη». Ανάμεσα στα πολλά «μήλα της έριδος» ήταν και το «Σύµφωνο της Βαλκανικής Συνεννόησης» (9/2/1934), από το οποίο τελικά απείχε η Βουλγαρία και κατόπιν πιέσεων από τους Ιταλούς και η Αλβανία, κάτι που δημιουργούσε ιδιαίτερη ανησυχία καθώς η Βουλγαρία ήταν εκείνη ακριβώς η αναθεωρητική δύναμη, που η Ελλάδα φοβόταν. Επιπλέον, η αμοιβαία συμφωνία αλληλοϋποστήριξης σε περίπτωση επίθεσης από κράτος των Βαλκανίων, δεν κάλυπτε την περίπτωση επίθεσης από κράτος εκτός αυτών (για παράδειγμα επίθεση από την Ιταλία με απ’ ευθείας επίθεση, ή επέμβασή της υπέρ της Αλβανίας). Η θέση της Ελλάδας επομένως ήταν αρκετά δύσκολη, καθώς έπρεπε να διαχειριστεί την κατάσταση στα Δωδεκάνησα υπέρ των γηγενών, χωρίς όμως να προκαλέσει δυσφορία στον Μουσολίνι.
Στο εσωτερικό, όπως φαίνεται από τις Συνεδριάσεις, απασχολούν τη Βουλή πολλά ζητήματα, όπως αυτά των αγροτών που δυσφορούν, τόσο που το γεγονός, δε φαίνεται καταγεγραμμένο σε κάποια από τις συνεδριάσεις των ημερών εκείνων. (σημειώνεται ότι στο δημοσιευμένο – ψηφιοποιημένο αρχείο των Πρακτικών της Βουλής μεταξύ 5/4 ΙΔ’ και 24/4 ΙΕ’ δεν φαίνεται να έγινε συνεδρίαση, και από 25/4 ΙΣΤ’ δεν είναι εμφανής κάποια αναφορά στο γεγονός). Το 1928, το ζήτημα της αποικιοκρατικής πολιτικής στα Δωδεκάνησα διαχειρίστηκε σίγουρα ο Βενιζέλος με επιστολή του προς την Ιταλική διοίκηση, κερδίζοντας μιαν υπόσχεση καλών προθέσεων από τον Μουσολίνι. Ωστόσο λίγο αργότερα, το 1931, φαίνεται να διαψεύδει τις καταγγελίες των Δωδεκανησιακών Οργανώσεων και των εφημερίδων, καταγγελίες που ανέφεραν αποικιοκρατικές πρακτικές της Ιταλικής Διοίκησης. Από την από την Κυβέρνηση Τσαλδάρη, δεν εντοπίστηκαν αναφορές στο γεγονός του 1934. Πιθανώς η αντιμετώπιση να έγινε με τρόπο «πυροσβεστικό» δεδομένων των ανωτέρω δυσκολιών, αλλά και της προηγηθείσας εμπειρίας με την υπόθεση της ιταλικής εισβολής στην Κέρκυρα στις 31/8/1923, που δεν είχε καλή κατάληξη για την Ελληνική Διπλωματία…
Σε ό,τι αφορά στον αντίκτυπο που μπορεί να είχε μια τέτοια βίαιη καταστολή στον τότε τύπο, αυτή με τα σημερινά δεδομένα φαίνεται μικρή, καθώς παρά τον σχολιασμό σε πολλές εφημερίδες, αυτός φαίνεται να γίνεται εντελώς επιφανειακά, με αναδημοσίευση των ίδιων δεδομένων (κάτι που υποδηλώνει μία αρχική πηγή). Βέβαια οφείλουμε να εξετάσουμε το γεγονός στα πλαίσια της εποχής και όχι αναδρομικά με την ευαισθησία του σήμερα, καθώς και στη μητρική Ελλάδα, για διαφορετικούς λόγους, εφαρμόστηκαν τόσο ακραίες καταστολές, όσο και διώξεις με αντίστοιχο αριθμό θυμάτων κατά τη θητεία του Βενιζέλου, του Τσαλδάρη, αλλά και κατά την περίοδο που ακολουθεί τα γεγονότα με το καθεστώς Μεταξά.
Για τον βομβαρδισμό είναι δύσκολη η ανεύρεση αρχειακού υλικού από την Ιταλική Διοίκηση Αιγαίου. Ενδέχεται να υπάρχουν πληροφορίες στο αρχείο των Carabinieri στα Γ.Α.Κ. Ρόδου, όμως έως την ημερομηνία συγγραφής του παρόντος άρθρου, το αρχείο είναι «Κλειστό στο κοινό για υπηρεσιακούς λόγους». Ο βομβαρδισμός και από αέρος όμως αναφέρεται ξεκάθαρα από τις καταγγελίες των Δωδεκανήσιων οργανώσεων και κοινοτήτων, καθώς και εγχώριων και ξένων ανταποκριτών όπως αυτές διασώζονται στον Τύπο της εποχής. Είναι πιθανό να διεξήχθη από αεροπλάνα, ή υδροπλάνα, απογειούμενα από τα τότε διαθέσιμα αεροδρόμια/αεροναυσταύθμους των Ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων.
Μιαν ακριβή απεικόνιση της κατάστασης στο νησί το 1934 δίνει και ο Φώτης Κόντογλου, σε αφήγηση που καταθέτει αρκετά χρόνια αργότερα στην εφημερίδα Ελευθερία (το 1948). Αποδελτίωση της αφήγησης μπορεί κάποιος να διαβάσει στην παρουσίαση του Τσαλαχούρη Κώστα εδώ: (https://www.rodiaki.gr/article/410592/o-fwths-kontogloy-episkeptetai-th-rodo-sthn-kardia-toy-mesopolemoy-1934-to-keimeno-eide-to-fws-stis-12-3-1948)
Από την αφήγηση του Κόντογλου, κάποιος αντιλαμβάνεται ότι στη Ρόδο, η Ιταλική αποικιοκρατία φαίνεται να δημιουργεί ένα πανέμορφο σύγχρονο τοπίο, κάτι που ο Κόντογλου πιστεύει ότι οι ντόπιοι ουδέποτε θα επιτύγχαναν. Πλην όμως, η πρόοδος αυτή γίνεται εις βάρος των ντόπιων, μάλλον για τους Ιταλούς πολίτες. Οι Ροδίτες φαίνεται να βιώνουν την καταπίεση και περιθωριοποίηση μέσα στον εκσυγχρονισμό των υπηρεσιών και την ευρωπαϊκή αισθητική που εισάγει ο ιταλικός αρχιτεκτονικός μοντερνισμός.
Σχετικά με την ήπια αντιμετώπιση του γεγονότος λόγω των διπλωματικών σχέσεων και αντί επιλόγου, θα μπορούσε απλά να παρατεθεί το παρακάτω σατιρικό ποίημα του Νίκου Νικολαΐδη (την περίοδο εκείνη υπογράφει στις εφημερίδες με το ψευδώνυμο Πωλ Νορ):
«ΝΕΟΣ ΝΤΟΥΤΣΕ…
Κατέλαβαν την Κέρκυραν
και τα νησιά μας όλα
και εναντίον των Αθηνών
στρέφουν τα τηλεβόλα,
οι στόλοι μας απέκλεισαν
εις όλας τας θαλάσσας
κι ο κόσμος όλος ερωτά:
είσαστε στα καλά σας,
που πόλεμο κηρύξατε
κατά της Ιταλίας ;
Θα φάτε το κεφάλι σας,
άνευ αμφιβολίας.
Δε βλέπετε που θύμωσε
ο Ντούτσε… Βενιζέλος
και της αρθρογραφίας του
ποτέ ουκ έσται τέλος ;
Ή μήπως στραβωθήκατε
και στα γραφόμενά του
δε βλέπετε, κακόμοιροι,
την απειλή θανάτου ;
Μ’ όλο τον κόσμο τάβαλε,
αλλ’ όμως, τι τα θέλεις !
Τον Κρητικό τον Μεττερνιχ,
νίκησε ο Πιπινέλης !
ΠΩΛ ΝΟΡ»
(Βραδυνή 18/4/1934)
Σ.Σ.: ο Πιπινέλης Παναγιώτης διετέλεσε Διευθυντής του Διπλωματικού Γραφείου του Υπουργείου Εξωτερικών επί της Κυβερνήσεως Π.Τσαλδάρη
Μώρης Γεώργιος – 2023 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.
Πηγές:
- Ακρόπολις – 18/4/1934
- Βραδυνή – 18/4/1934 & 19/4/1934
- Έθνος -18/4/1934 & 19/4/1934
- Ελευθερία (Λάρισα) – 18/4/1934 & 12/3/1948
- Πρωία – 18/4/1934 & 19/4/1934
- Ριζοσπάστης – 17/4/1934
- Corsicana Daily Sun – 17/4/1934
- The Daily Telegraph – 17/4/1934
- The Evening Sun – 17/4/1934
- The Guardian – 18/4/1934
- The Winnipeg Tribune – 17/4/1934
- Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Περίοδος Δ’ – Σύνοδος Β’, Προεδρία Χαρ.Βοζίκη, Συνεδριάσεις Α’-ΟΘ’ (5/3/1934 – 17/9/1934) (Ανακτήθηκε από: https://library.parliament.gr/Ψηφιακή-Βιβλιοθήκη/Πρακτικά-Συνεδριάσεων/πρακτικά-βουλής-1910-1935)
- Καραγιάννη Ν. Ελένη, Οι Αλλαγές στη Διοίκηση την περίοδο της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα 1912-1943., (Διπλωματική Εργασία), Πανεπιστήμιο Αιγαίου- Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Ρόδος, Σεπτέμβριος 2013.
- Μαυρίδης, Ανδρέας, Η Ρόδος από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι την Εθνική Ολοκλήρωση (1912-1947). Ο Μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος (1913-1946), Εκκλησία και Εκπαίδευση. (Διδακτορική Διατριβή), ΑΠΘ-Τμήμα Θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2009
- Τσαλαχούρης Κώστας, Ο Φώτης Κόντογλου επισκέπτεται τη Ρόδο στην καρδιά του Μεσοπολέμου-1934. Το κείμενο είδε το φως στις 12.3.1948, Η Ροδιακή (διαδικτυακή εφημερίδα), 08/03/2019. (https://www.rodiaki.gr/article/410592/o-fwths-kontogloy-episkeptetai-th-rodo-sthn-kardia-toy-mesopolemoy-1934-to-keimeno-eide-to-fws-stis-12-3-1948)
- Φάκελος 051~07, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=13632) - Φάκελος 276~17, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=30206) - Φάκελος 344~26-277, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=63704) - Espinosa, Filippo Marco, Fare gli Italiani dell’Egeo: Il Dodecaneso dall’Impero Ottomano all’Impero del fascismo., (Dottorato), Universita degli Studi di Trento, Studi Umanistici, XXIX Ciclo.
- Gesmundo, Raffaele, “Carabinieri nel Dodecaneso”, Notiziario Storico dell’Arma dei Carabinieri, Anno II – Numero 6, Direzione dei Beni Storici e Documentali del Commando Generale dell’ Arma dei Carabinieri.Roma. pp.82-87
Η Ρόδος σε Ιταλική κατοχή.
Η Ρόδος ήταν ανάμεσα στα νησιά που ήλθαν στην κυριαρχία των Ιταλών κατά τη διάρκεια του πολέμου της εναντίον της Τουρκίας το 1912 (για την Τρίπολη). Το 1920, η Ιταλία είχε αποδεχθεί την απόδοση των νήσων στην Ελλάδα, αλλά το 1922, μετά την ήττα της δεύτερης στη Μικρά Ασία, κατήγγειλε τη συμφωνία με την Ελλάδα και την Μ.Βρετανία να διαμαρτύρονται. Η Συνθήκη της Λωζάννης λίγο αργότερα (το 1924), παραχωρούσε επίσημα την κατοχή των νήσων στην Ιταλία, χωρίς όμως εκείνη να μπορεί να τα προσαρτήσει. Η Ρόδος και η Κως διέθεταν τοπικά συμβούλια, ενώ τα υπόλοιπα νησιά συνέχιζαν την παραδοσιακή τους τοπική διακυβέρνηση. Τα νησιά φυλάσσονταν από ένα ιταλικό σύνταγμα πεζικού, αποτελούμενο από δύο τάγματα, τα οποία έστελναν αποσπάσματα στα μικρότερα από αυτά ενώ το Ιταλικό Ναυτικό διέθετε βάση στη Ρόδο.
Οι Ελληνικές κυβερνήσεις δυσκολεύονταν να διαχειριστούν το ζήτημα των Δωδεκανήσων, καθώς ήταν σημείο τριβής στις σχέσεις που προσπαθούσε να δημιουργήσουν με την Ιταλία, γι’ αυτο και δεν επέμειναν στην ένταξή τους στην Ελλάδα. Το βάρος του αγώνα για την Ένωση με αυτή, είχε πέσει στους ίδιους τους Δωδεκανήσιους. Παρόλα αυτά, ο Βενιζέλος κατάφερε να αποσπάσει υπόσχεση του Μουσολίνι, ότι δε θα προσπαθήσει να μεταβάλλει την εθνοτική σύνθεσή τους, κάτι που δεν τηρήθηκε. Οι Ιταλικές αρχές, ιδίως σε περιόδους ταραχών, επενέβαιναν με μεθόδους ίδιες του φασιστικού καθεστώτος της Ρώμης, φυλακίζοντας και βασανίζοντας αντιδραστικούς. Το 1934, οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων, αριθμούσαν περί τους 115.000 (συν περίπου 6.000 Τούρκοι και 5.000 Εβραίοι). Στη Ρόδο οι Έλληνες ήταν περίπου 26.000. Επομένως ο συνολικός αριθμός φαίνεται ν’ αυξάνεται, όμως αυτό ίσως είναι μια πλασματική εικόνα, καθώς αφενός ίσως να είχε αυξηθεί περισσότερο αν απουσίαζαν αυτοεξορίες και απελάσεις, αφετέρου, διαφαινόταν μια εσκεμμένη μεταβολή της εθνοτικής σύνθεσης (ως αναλογίες πληθυσμού), που μεθοδευόταν και με τη διείσδυση της καθολικής εκκλησίας στην τοπική κοινωνία και την κατάληψη θέσεων ευθύνης από Ιταλούς. Ως αποτέλεσμα των διαρροών πληθυσμού αλλά και εισροών Ιταλών, το 1936 οι Ιταλοί έφτασαν να αποτελούν το 1/7 του πληθυσμού στα Δωδεκάνησα, και το 1/4 συγκεκριμένα στη Ρόδο. Σημειώνεται ότι την περίοδο των γεγονότων στην Ελλάδα έχουμε κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη, στην Ιταλία το καθεστώς Μουσολίνι και στα Δωδεκάνησα διοικητής είναι ο Μάριο Λάγκο.
Ο Μάριο Λάγκο
Τα γεγονότα του 1934.
Κατά τη διάρκεια των εκλογών που έγιναν μεταξύ 14-16 Απριλίου του 1934, οι κάτοικοι της Ρόδου διαμαρτυρήθηκαν για την διαδικασία και αντιμετώπισαν έντονη καταστολή από τις ιταλικές αρχές. Οι ιταλικές αρχές προσπάθησαν να επέμβουν θετικά υπέρ δικού τους υποψηφίου Δημάρχου στη Σάλακο και σε άλλα χωριά. Αντίστοιχα, και στην Κάλυμνο, δια της τρομοκρατίας, από τους 2500 περίπου Έλληνες ψηφοφόρους, κατάφεραν να προσέλθουν στις κάλπες μόνο 133. Σύμφωνα με καταγγελίες εφημερίδων, οι καραμπινιέροι έκαναν σωματικό έλεγχο στους ψηφοφόρους και αν έβρισκαν ψηφοδέλτιο μη αρεστό στη διοίκηση, τους υποχρέωναν είτε να ψηφίσουν δήμαρχο συνεργαζόμενο με τις ιταλικές αρχές, είτε να απόσχουν από την ψηφοφορία. Σκοπός των Ιταλών ήταν κατά πάσα πιθανότητα να εκμεταλλευτούν τα μοχλευμένα υπέρ ιταλικής διοίκησης αποτελέσματα των εκλογών, ώστε στο εγγύς μέλλον, να δικαιολογηθεί πραξικόπημα υπέρ της ένωσης με την Ιταλία. Σε τέτοια περίπτωση, οι δια της βίας εκλεγμένοι δήμαρχοι θα καλούνταν να αποστείλουν στην Κοινωνία των Εθνών ψηφίσματα, παρουσιάζοντας τα επίπλαστα αποτελέσματα των εκλογών, ως απόδειξη της διάθεσης των Δωδεκανήσιων να ενωθούν οριστικά με την Ιταλία και ν’ αφομοιωθούν.
Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των ντόπιων στη Σάλακο της Ρόδου, οι οποίοι οργάνωσαν διαμαρτυρία κραδαίνοντας πέτρες και ξύλα. Η ιταλική φρουρά, απάντησε με πυρά σκοτώνοντας 10, πιθανώς και περισσότερους, τραυματίζοντας περίπου 30 και συλλαμβάνοντας εκατοντάδες. Λόγω της έκτασης των ταραχών, η ιταλική στρατιωτική διοίκηση απέστειλε επιπλέον πολεμικά σκάφη από τους παρακείμενους λιμένες. Οι ανταποκριτές καταγγέλλουν βομβαρδισμό των χωριών όπου σημειώθηκαν ταραχές, και των γύρω βουνών όπου διέφυγαν οι κάτοικοι, από την Ιταλική Αεροπορία ή την Αεροπορία του Ιταλικού Ναυτικού, καθώς και από ένα καταδρομικό του Ιταλικού Ναυτικού. Την επόμενη μέρα, στην Αθήνα διοργανώθηκαν διαμαρτυρίες για την αιματηρή καταστολή που εφάρμοσαν οι ιταλικές αρχές, ενώ ο Αθηναϊκός τύπος έσπευσε να καταγγείλει το γεγονός. Ο Ιταλικός τύπος έκανε αναφορά για ταραχές μεταξύ των ντόπιων σε κάποιο πανηγύρι, με αποτέλεσμα 9 τραυματίες, εκ των οποίων οι δύο κατέληξαν, προφανώς καθ’ υπόδειξη του επίσημου Ιταλικού κράτους που αρνήθηκε εντελώς τα γεγονότα. Στη Ρόδο δε, οι αρχές επέβαλαν αυστηρή λογοκρισία σε ενσύρματες επικοινωνίες και ταχυδρομείο, ενώ ταυτόχρονα ανέστειλαν την έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων, απαγορεύοντας μετακινήσεις εκτός νησιού.
Οι καραμπινιέροι στη Ρόδο το 1934.
Σχόλια.
Τα γεγονότα εκτυλίχθηκαν σε μια περίοδο όπου οι ισορροπίες ήταν πολύπλοκες. Το 1934 διανύουμε τη 2η Ελληνική Δημοκρατία, με Φιλοβασιλική κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη (φιλοβασιλικός συνασπισμός με κύριο μέρος τους Λαϊκούς). Από την πλευρά των Φιλελευθέρων, λίγο καιρό πριν είχε προηγηθεί το πραξικόπημα του Πλαστήρα (Αντιβασιλικών), ενάντια στο σχηματισμό κυβέρνησης των Λαϊκών. Τις ημέρες του γεγονότος στη Ρόδο, αιωρείται ο φόβος ενός πραξικοπήματος του Μεταξά, το οποίο τελικά δε θα γίνει σε εκείνη τη συγκυρία. Οι Φιλοβασιλικοί επεδίωκαν επάνοδο της Βασιλείας, κάτι που θα καταφέρουν το 1935 με το λεγόμενο «Κίνημα Κονδύλη». Ανάμεσα στα πολλά «μήλα της έριδος» ήταν και το «Σύµφωνο της Βαλκανικής Συνεννόησης» (9/2/1934), από το οποίο τελικά απείχε η Βουλγαρία και κατόπιν πιέσεων από τους Ιταλούς και η Αλβανία, κάτι που δημιουργούσε ιδιαίτερη ανησυχία καθώς η Βουλγαρία ήταν εκείνη ακριβώς η αναθεωρητική δύναμη, που η Ελλάδα φοβόταν. Επιπλέον, η αμοιβαία συμφωνία αλληλοϋποστήριξης σε περίπτωση επίθεσης από κράτος των Βαλκανίων, δεν κάλυπτε την περίπτωση επίθεσης από κράτος εκτός αυτών (για παράδειγμα επίθεση από την Ιταλία με απ’ ευθείας επίθεση, ή επέμβασή της υπέρ της Αλβανίας). Η θέση της Ελλάδας επομένως ήταν αρκετά δύσκολη, καθώς έπρεπε να διαχειριστεί την κατάσταση στα Δωδεκάνησα υπέρ των γηγενών, χωρίς όμως να προκαλέσει δυσφορία στον Μουσολίνι.
Στο εσωτερικό, όπως φαίνεται από τις Συνεδριάσεις, απασχολούν τη Βουλή πολλά ζητήματα, όπως αυτά των αγροτών που δυσφορούν, τόσο που το γεγονός, δε φαίνεται καταγεγραμμένο σε κάποια από τις συνεδριάσεις των ημερών εκείνων. (σημειώνεται ότι στο δημοσιευμένο – ψηφιοποιημένο αρχείο των Πρακτικών της Βουλής μεταξύ 5/4 ΙΔ’ και 24/4 ΙΕ’ δεν φαίνεται να έγινε συνεδρίαση, και από 25/4 ΙΣΤ’ δεν είναι εμφανής κάποια αναφορά στο γεγονός). Το 1928, το ζήτημα της αποικιοκρατικής πολιτικής στα Δωδεκάνησα διαχειρίστηκε σίγουρα ο Βενιζέλος με επιστολή του προς την Ιταλική διοίκηση, κερδίζοντας μιαν υπόσχεση καλών προθέσεων από τον Μουσολίνι. Ωστόσο λίγο αργότερα, το 1931, φαίνεται να διαψεύδει τις καταγγελίες των Δωδεκανησιακών Οργανώσεων και των εφημερίδων, καταγγελίες που ανέφεραν αποικιοκρατικές πρακτικές της Ιταλικής Διοίκησης. Από την από την Κυβέρνηση Τσαλδάρη, δεν εντοπίστηκαν αναφορές στο γεγονός του 1934. Πιθανώς η αντιμετώπιση να έγινε με τρόπο «πυροσβεστικό» δεδομένων των ανωτέρω δυσκολιών, αλλά και της προηγηθείσας εμπειρίας με την υπόθεση της ιταλικής εισβολής στην Κέρκυρα στις 31/8/1923, που δεν είχε καλή κατάληξη για την Ελληνική Διπλωματία…
Σε ό,τι αφορά στον αντίκτυπο που μπορεί να είχε μια τέτοια βίαιη καταστολή στον τότε τύπο, αυτή με τα σημερινά δεδομένα φαίνεται μικρή, καθώς παρά τον σχολιασμό σε πολλές εφημερίδες, αυτός φαίνεται να γίνεται εντελώς επιφανειακά, με αναδημοσίευση των ίδιων δεδομένων (κάτι που υποδηλώνει μία αρχική πηγή). Βέβαια οφείλουμε να εξετάσουμε το γεγονός στα πλαίσια της εποχής και όχι αναδρομικά με την ευαισθησία του σήμερα, καθώς και στη μητρική Ελλάδα, για διαφορετικούς λόγους, εφαρμόστηκαν τόσο ακραίες καταστολές, όσο και διώξεις με αντίστοιχο αριθμό θυμάτων κατά τη θητεία του Βενιζέλου, του Τσαλδάρη, αλλά και κατά την περίοδο που ακολουθεί τα γεγονότα με το καθεστώς Μεταξά.
Για τον βομβαρδισμό είναι δύσκολη η ανεύρεση αρχειακού υλικού από την Ιταλική Διοίκηση Αιγαίου. Ενδέχεται να υπάρχουν πληροφορίες στο αρχείο των Carabinieri στα Γ.Α.Κ. Ρόδου, όμως έως την ημερομηνία συγγραφής του παρόντος άρθρου, το αρχείο είναι «Κλειστό στο κοινό για υπηρεσιακούς λόγους». Ο βομβαρδισμός και από αέρος όμως αναφέρεται ξεκάθαρα από τις καταγγελίες των Δωδεκανήσιων οργανώσεων και κοινοτήτων, καθώς και εγχώριων και ξένων ανταποκριτών όπως αυτές διασώζονται στον Τύπο της εποχής. Είναι πιθανό να διεξήχθη από αεροπλάνα, ή υδροπλάνα, απογειούμενα από τα τότε διαθέσιμα αεροδρόμια/αεροναυσταύθμους των Ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων.
Μιαν ακριβή απεικόνιση της κατάστασης στο νησί το 1934 δίνει και ο Φώτης Κόντογλου, σε αφήγηση που καταθέτει αρκετά χρόνια αργότερα στην εφημερίδα Ελευθερία (το 1948). Αποδελτίωση της αφήγησης μπορεί κάποιος να διαβάσει στην παρουσίαση του Τσαλαχούρη Κώστα εδώ: (https://www.rodiaki.gr/article/410592/o-fwths-kontogloy-episkeptetai-th-rodo-sthn-kardia-toy-mesopolemoy-1934-to-keimeno-eide-to-fws-stis-12-3-1948)
Από την αφήγηση του Κόντογλου, κάποιος αντιλαμβάνεται ότι στη Ρόδο, η Ιταλική αποικιοκρατία φαίνεται να δημιουργεί ένα πανέμορφο σύγχρονο τοπίο, κάτι που ο Κόντογλου πιστεύει ότι οι ντόπιοι ουδέποτε θα επιτύγχαναν. Πλην όμως, η πρόοδος αυτή γίνεται εις βάρος των ντόπιων, μάλλον για τους Ιταλούς πολίτες. Οι Ροδίτες φαίνεται να βιώνουν την καταπίεση και περιθωριοποίηση μέσα στον εκσυγχρονισμό των υπηρεσιών και την ευρωπαϊκή αισθητική που εισάγει ο ιταλικός αρχιτεκτονικός μοντερνισμός.
Σχετικά με την ήπια αντιμετώπιση του γεγονότος λόγω των διπλωματικών σχέσεων και αντί επιλόγου, θα μπορούσε απλά να παρατεθεί το παρακάτω σατιρικό ποίημα του Νίκου Νικολαΐδη (την περίοδο εκείνη υπογράφει στις εφημερίδες με το ψευδώνυμο Πωλ Νορ):
«ΝΕΟΣ ΝΤΟΥΤΣΕ…
Κατέλαβαν την Κέρκυραν
και τα νησιά μας όλα
και εναντίον των Αθηνών
στρέφουν τα τηλεβόλα,
οι στόλοι μας απέκλεισαν
εις όλας τας θαλάσσας
κι ο κόσμος όλος ερωτά:
είσαστε στα καλά σας,
που πόλεμο κηρύξατε
κατά της Ιταλίας ;
Θα φάτε το κεφάλι σας,
άνευ αμφιβολίας.
Δε βλέπετε που θύμωσε
ο Ντούτσε… Βενιζέλος
και της αρθρογραφίας του
ποτέ ουκ έσται τέλος ;
Ή μήπως στραβωθήκατε
και στα γραφόμενά του
δε βλέπετε, κακόμοιροι,
την απειλή θανάτου ;
Μ’ όλο τον κόσμο τάβαλε,
αλλ’ όμως, τι τα θέλεις !
Τον Κρητικό τον Μεττερνιχ,
νίκησε ο Πιπινέλης !
ΠΩΛ ΝΟΡ»
(Βραδυνή 18/4/1934)
Σ.Σ.: ο Πιπινέλης Παναγιώτης διετέλεσε Διευθυντής του Διπλωματικού Γραφείου του Υπουργείου Εξωτερικών επί της Κυβερνήσεως Π.Τσαλδάρη
Μώρης Γεώργιος – 2023 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.
Πηγές:
- Ακρόπολις – 18/4/1934
- Βραδυνή – 18/4/1934 & 19/4/1934
- Έθνος -18/4/1934 & 19/4/1934
- Ελευθερία (Λάρισα) – 18/4/1934 & 12/3/1948
- Πρωία – 18/4/1934 & 19/4/1934
- Ριζοσπάστης – 17/4/1934
- Corsicana Daily Sun – 17/4/1934
- The Daily Telegraph – 17/4/1934
- The Evening Sun – 17/4/1934
- The Guardian – 18/4/1934
- The Winnipeg Tribune – 17/4/1934
- Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Περίοδος Δ’ – Σύνοδος Β’, Προεδρία Χαρ.Βοζίκη, Συνεδριάσεις Α’-ΟΘ’ (5/3/1934 – 17/9/1934) (Ανακτήθηκε από: https://library.parliament.gr/Ψηφιακή-Βιβλιοθήκη/Πρακτικά-Συνεδριάσεων/πρακτικά-βουλής-1910-1935)
- Καραγιάννη Ν. Ελένη, Οι Αλλαγές στη Διοίκηση την περίοδο της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα 1912-1943., (Διπλωματική Εργασία), Πανεπιστήμιο Αιγαίου- Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Ρόδος, Σεπτέμβριος 2013.
- Μαυρίδης, Ανδρέας, Η Ρόδος από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι την Εθνική Ολοκλήρωση (1912-1947). Ο Μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος (1913-1946), Εκκλησία και Εκπαίδευση. (Διδακτορική Διατριβή), ΑΠΘ-Τμήμα Θεολογίας, Θεσσαλονίκη, 2009
- Τσαλαχούρης Κώστας, Ο Φώτης Κόντογλου επισκέπτεται τη Ρόδο στην καρδιά του Μεσοπολέμου-1934. Το κείμενο είδε το φως στις 12.3.1948, Η Ροδιακή (διαδικτυακή εφημερίδα), 08/03/2019. (https://www.rodiaki.gr/article/410592/o-fwths-kontogloy-episkeptetai-th-rodo-sthn-kardia-toy-mesopolemoy-1934-to-keimeno-eide-to-fws-stis-12-3-1948)
- Φάκελος 051~07, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=13632) - Φάκελος 276~17, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=30206) - Φάκελος 344~26-277, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.
(Άνακτήθηκε από: http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=63704) - Espinosa, Filippo Marco, Fare gli Italiani dell’Egeo: Il Dodecaneso dall’Impero Ottomano all’Impero del fascismo., (Dottorato), Universita degli Studi di Trento, Studi Umanistici, XXIX Ciclo.
- Gesmundo, Raffaele, “Carabinieri nel Dodecaneso”, Notiziario Storico dell’Arma dei Carabinieri, Anno II – Numero 6, Direzione dei Beni Storici e Documentali del Commando Generale dell’ Arma dei Carabinieri.Roma. pp.82-87