(Φωτογραφία επικεφαλίδας από https://www.newsbreak.gr/stories/216811/nikolaos-sialmas-nekros-pilotos-aeromachia-aigaio/)

Τα τελευταία χρόνια γίνονται πολλά θετικά βήματα για την ανάδειξη της Αεροπορικής Ιστορίας, και σ’ αυτό συμμετέχουν πολυποίκιλοι φορείς. Η Πολεμική Αεροπορία, με κύριο το προσωπικό της ΔΙΣΠΑ, του Μ/ΠΑ και των περιφερειακών παραρτημάτων ή Μουσείων Μοιρών, ο ΠΑΣΥΒΕΤΑ, η IPMS-Ελλάδος και όλοι οι κατά τόπους σύλλογοι και ενώσεις μοντελιστών, ερευνητές και συγγραφείς βιβλίων, συλλέκτες, αερολέσχες, η διοργάνωση του Athens Flying Week και Kavala Air-Sea Show, αυτοί και άλλοι τόσοι συμπλέουν αναδεικνύοντας την Αεροπορική Ιστορία και την Αεροπορική Ιδέα. Μέχρι σήμερα, η ερευνητική προσπάθεια της ΠΑ και των ιδιωτών, έχει ανακατασκευάσει ικανή «ποσότητα» παρελθόντος, ώστε να υπάρχει η βάση για να υλοποιηθούν μνημονικές δράσεις.

To Noratlas 52-128 συντηρημένο και συμπληρωμένο στο εσωτερικό του με τμήματα του 53-258, στο μνημείο πεσόντων του λόφου Μακεδονίτισσας στην Κύπρο. Φωτογραφία του Γεωργίου Διαμαντή.

Λίγα λόγια για τις μνημονικές δράσεις γενικά (και εκτός Αεροπορικού ενδιαφέροντος).

Οι μνημονικές δράσεις (που ενίοτε περιλαμβάνουν αποκαλυπτήρια κάποιου μνημείου), προφανέστατα εκφράζουν την ανάγκη κάποιου να τιμήσει κάποιον άλλο, δημιουργώντας μια συγκεκριμένη μνήμη στην “ομάδα” (ως ομάδα μπορούμε να εννοούμε τους κατοίκους ενός τόπου, το έθνος ή πολλά άλλα). Η επιλογές λέξεων, απεικονίσεων και νοημάτων που γίνονται για τις μνημονικές δράσεις, μπορούν όμως να αποκαλύψουν και άλλα κίνητρα, μερικά εκ των οποίων είναι τα εξής:

1) Ανάδειξη μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας: Αυτό συνηθίζεται κυρίως στα μνημεία ή δράσεις αμφοτέρων πλευρών που αφορούν στον εμφύλιο.

2) Τόνωση του πατριωτικού-ενωτικού αισθήματος: Αυτή η λειτουργία δεν είναι αθέμιτη. Για να είμαστε ειλικρινείς, οι μνημονικές δράσεις ως επι το πλείστον είναι συνυφασμένες με την τόνωση του αισθήματος του «ανήκειν», είτε μιλάμε για μια οικογένεια, είτε μιλάμε για αθλητική ομάδα, είτε μιλάμε για εθνοτική ομάδα, είτε για έθνος-κράτος. Οι μνημονικές δράσεις δηλαδή και τα μνημεία δεν εμπίπτουν στους δεοντολογικούς περιορισμούς της Ακαδημαϊκής Ιστορίας ή της Μουσειακής έκθεσής της. Θα πρέπει όμως να αναγνωρίζουμε πότε αυτή κινδυνεύει να γίνει «ζημιογόνα», δηλαδή πότε μετατρέπεται σε πραγματική τροχοπέδη για την ανάδειξη του παρελθόντος. Το πιο κλασικό debate πάνω σε αυτόν τον προβληματισμό, γίνεται για το κατα πόσο οι παρελάσεις καταφέρνουν να τιμήσουν τους πεσόντες, ή απλά στρέφουν πολύτιμα κονδύλια μόνο στην τόνωση του πατριωτικού αισθήματος και τα αφαιρούν από άλλες δράσεις πιο ουσιαστικές, όπως η στήριξη της Ιστορικής έρευνας και ο εμπλουτισμός των Μουσείων. Σημειώνεται ότι το συγκεκριμένο ζήτημα εκφράζεται πιο ήπια αλλά ξεκάθαρα ήδη στον Τύπο του Μεσοπολέμου, βέβαια μπλέκοντας μέσα και την εμπορική εκμετάλλευση των παρελάσεων για τόνωση της τοπικής οικονομίας…(βλέπε Απογευματινή Θεσσαλονίκης 26/3/1936). Άλλη περίπτωση ζημιογόνας εξέλιξης είναι όταν το πατριωτικό-ενωτικό αίσθημα καταπνίγει διαφορετικές αναγνώσεις της Ιστορίας των «ηττημένων» της κάθε περιόδου, ή των μειονοτήτων ενός έθνους.

3) Εξιδανίκευση ενός συγκεκριμένου προσώπου: Δηλαδή για ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο, κάποιος να εγείρει ένα μνημείο ελπίζοντας στο μέλλον να τον θυμούνται μόνο μέσω αυτού και να αγνοούν πιθανές μελανές στιγμές του. Αυτή η λειτουργία είναι πολύ συχνή στην ονοματοδοσία οδών, όπου κάποιος μπορεί να διαπιστώσει ότι οι προσωπικότητες των οποίων τα ονόματα χαρίστηκαν σε οδούς και λεωφόρους, δεν αποτελούν κατ’ανάγκη καλά πρότυπα ειδωλοποίησης, αγνοία του ιστορικού τους όμως, φαντάζουν στην κοινή γνώμη ως ευπατρίδες.

Παραδείγματα μνημονικών δράσεων και μνημείων Αεροπορικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Για να μην αναφερθούμε στις γνωστές μας Παρελάσεις των Επετείων, μικρότερο παράδειγμα μιας μνημονικής δράσης, ήταν η τελετή μνήμης (την 6η Νοεμβρίου 2021) για τους  φονευθέντες αεροπόρους του ’40. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το ότι διοργανώθηκε με συνεργασία πολλών παραγόντων: το Πολεμικό Μουσείο – Παράρτημα Τρίπολης, την 124 Πτέρυγα Βασικής Εκπαίδευσης, την Αεροπορική Ακαδημία Ελλάδος, τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Βετεράνων Αεροπόρων και την Ελληνική Εταιρεία Έρευνας Συλλογής & Διανομής Ιστορικών Στοιχείων «Κηρύκειον» (Εκδήλωση Τιμής Και Μνήμης Για Τους Αεροπόρους Που Έπεσαν Στο Έπος Του ‘40, 2021). Ως δείγμα μιας τοποκεντρικής μνημονικής δράσης θα μπορούσαμε να παραθέσουμε την Τελετή τιμής και μνήμης για τους Αρκάδες Πεσόντες της Αεροπορίας (2021), που έγινε την 13η Ιουνίου 2021 στην Τρίπολη.

Φωτογραφίες του Βασίλη Τσιάτα από την μνημονική δράση αναβίωσης πτήσης στη Θάσο.

Μιαν άλλη ιδιαίτερη περίπτωση μνημονικής δράσης, ήταν η «Thassos – 1st WW Aviators Golden Anniversary Macedonian Front Aegean Sea 2016». Η δράση αυτή, εγκεκριμένη από το ΥΠΕΘΑ, ΓΕΣ, Γ’Σώμα Στρατού, ΓΕΑ και τον Δήμο Θάσου, είχε ως στόχο την απόδοση τιμών στους αεροπόρους που πέταξαν κατά τον Α’ΠΠ στην περιοχή της Θάσου. Το ιδιαίτερο της δράσης ήταν η «Εκατοντάχρονη Αναβίωση (Revival) πτήσης» με μία αεροπλόιμη ακριβή ρέπλικα πλήρους κλίμακας του αεροσκάφος Bristol Scout C, no.1264 της RNAS, όπως αυτό επιχειρούσε από το πεδίο της Θάσου, με χειριστή τον Flt Sub Lt F.D.H. Bremner. Τη σύγχρονη ρέπλικα πέταξε ο εγγονός του Bremner, David, γεγονός που ενίσχυε τη χωροχρονική τηλεσύνδεση, με επιπλέον συγκινησιακό φορτίο. Για την πτήση του αεροσκάφους προετοιμάστηκε ειδικό πεδίο πτήσεων Πρίνο της Θάσου (700 Χ 50-70μ και Διεύθυνσης 05-230), εκεί που βρισκόταν η Συμμαχική Αεροπορική Βάση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατασκευάστηκε από το 724ΤΜΧ του Δ’ Σώματος Στρατού σε συνεργασία με τον Δήμο Θάσου. Την εντυπωσιακή αυτή δράση (για τα ελληνικά δεδομένα), επιμελήθηκε η ιδιαίτερα δραστήρια Αεροπορική Λέσχη «Μωραϊτίνης Αριστείδης» μέσα στα πλαίσια της διοργάνωσης Kavalla Air Sea Show, ενώ θα ξεχωρίσω και τη συνδρομή του Συλλόγου Μοντελιστών Καβάλας. Οι μνημονικές δράσεις και τα μνημεία πολλές φορές λειτουργούν και συμπληρωματικά το ένα με το άλλο, ανασυνθέτοντας εν τω συνόλω μιαν αεροπορική μνήμη. Μια τέτοια προσπάθεια είναι και αυτή της συγκεκριμένης αεροπορικής Λέσχης, που έχει πρόθυμα αναλάβει την επιμέλεια της ανακατασκευής της Αεροπορικής Ιστορίας της περιοχής κατά την περίοδο του Α’ΠΠ και όχι μόνο με εκδόσεις βιβλίων, ανέγερση Οστεοφυλακίου – Μνημείου Αεροπόρων Θάσου, συμβολή στην παραγωγή ντοκιμαντέρ και άλλα. (Προσωπική επικοινωνία με Γεωργιάδη Π.)

Μνημείο πεσόντων/φονευθέντων συμμάχων αεροπόρων του Α’ΠΠ στη Θάσο.

Η αεροπορία στηρίζει την μνημόνευση του απολεσθέντος προσωπικού της, επικροτώντας ή και χρηματοδοτώντας τη δημιουργία μνημείων των πρόσφατων πεσόντων, ενώ κατά τόπους εγείρονται μνημεία για τους πεσόντες αεροπόρους του παρελθόντος.

Πέραν των μνημείων αγνώστου αεροπόρου (λχ. Πλατείας Καραϊσκάκη στην Αθήνα και Λεωφ. Μ. Αλεξάνδρου στη Θεσσαλονίκη), υπάρχουν και άλλα, που αφορούν στους πεσόντες που κατάγονται από μια περιοχή (λχ. μνημείο έξω από το Εκθεσιακό Κέντρο της Λαμίας), ή και μεμονωμένους που μνημονεύονται στον τόπο καταγωγής τους, ή στο σημείο που άφησαν την τελευταία τους πνοή (βλέπε φωτό Δ.Στοιλίδη και Ι.Χατζούδη στο τέλος). Πάρα πολλά μνημεία όμως ανεγείρονται, παρά τη συμβολή της Πολεμικής Αεροπορίας, ιδία δαπάνη ιδιωτών (συνήθως συγγενών ή απογόνων). Η προτομή του Ματθαίου Τσολακίδη, που αποκαλύφθηκε στις 8/3/2022, με πλαισίωση ομιλίας μνήμης από τον προαναφερθέντα Σύλλογο ΕΕΕΣ «Κηρύκειον» για τους 30 φονευθέντες και πεσόντες αεροπόρους του ’40-’41, ήταν μια τέτοια περίπτωση. Η ανάθεση φιλοτέχνησης και τοποθέτησης της προτομής, έγινε ιδία δαπάνη από τον απόγονο του αεροπόρου, Πρόδρομο Τσολακίδη. (Προσωπική επικοινωνία με Μέρμηγκα Γ.)

Προτομή του φονευθέντος Ματθαίου Τσολακίδη

Τα μνημεία χαίρουν ποικιλομορφίας, από διάφορες στιλιστικές κατευθύνσεις. Εκτός των προτομών χειριστών, ως θέμα συναντάται και ο αετός, ο Ίκαρος σε ρεαλιστικές ή αφαιρετικές μορφές, ή δύο φτερά που πλαισιώνουν το σταυρό. Ένα αρκετά ενδιαφέρον Μνημείο από άποψη αναπαράστασης του Ικάρου, είναι εκείνο των Πεσόντων Αεροπόρων Δήμου Χανίων. Στο παρελθόν κυριαρχούσε το μάρμαρο, όμως πλέον, όλο και περισσότερο, για λόγους αντοχής συνδυάζουν μαρμάρινο βάθρο με μπρούτζινα στοιχεία όπως προτομή, άγαλμα συμβολισμού, ή και κάποιο ανάγλυφο διακοσμητικό. Αποτελεί έναν από τους πιο ανθεκτικούς συνδυασμούς υλικών, αν και ο μπρούτζος είναι ιδιαίτερα ελκυστικός για τους κυνηγούς μεταποιούμενων μετάλλων.
Στο εξωτερικό, σε φυλασσόμενα ή έστω «φιλικά» σημεία, επιχειρούνται και άλλοι συνδυασμοί, όπως και η τοποθέτηση κάποιου καταλοίπου της πρόσκρουσης, κάποιας έλικας, ή τμήματος αεροσκάφους (λχ. ημιπτέρυγα, ή κινητήρας). Εξαιρετικό δείγμα που εμπλέκει άγαλμα με κατάλοιπο είναι το μνημείο για το πλήρωμα αεροσκάφους Short Stirling S/N-BK716 , στον Κήπο Μνημείων Bos der Onverzettelijken της Ολλανδίας. Στο μνημείο αυτό, ένας μπρούτζινος αεροπόρος σε πραγματικό μέγεθος, κάθεται πάνω στον ανασυρθέντα κινητήρα του βομβαρδιστικού.

Το μνημείο του Short Stirling S/N-BK716 στην Ολλανδία. Στη βάση αναγράφονται τα ονόματα του πληρώματος. Φωτογραφία του Νικολάου Μπατζάκη.

Στην Ελλάδα εκτός φυλασσόμενων χώρων (αεροδρόμια, βάσεις κλπ) αποφεύγονται συνδυασμοί που να περιλαμβάνουν τμήματα αεροσκαφών που μπορούν να κλαπούν. Τέτοιος συνδυασμός με εξαρτήματα αεροσκάφους δεν άντεξε ούτε στο απομακρυσμένο μνημείο του Δημητρίου Μπερζαμάνη (πεσών το 1992) στο Λεωνίδιο και βανδαλίστηκε με καταστροφή ακόμα και του διακοσμητικού Αετού (Βανδάλισαν Το Μνημείο Του Πιλότου Που Είχε Πέσει Στον Πάρνωνα, 2020). Βέβαια βανδαλισμοί έχουν υπάρξει και σε μνημεία των οποίων το υλικό δεν μπορεί να μεταποιηθεί, όπως το γρανιτένιο ομοίωμα αεροπορικού κράνους των βαλκανικών πολέμων, στο προαναφερθέν Μνημείο Πεσόντων Αεροπόρων της Θεσσαλονίκης (Βάνδαλοι Αφαίρεσαν Το Κράνος Από Το Μνημείο Πεσόντων Αεροπόρων Στη Θεσσαλονίκη, 2022). Για τους παραπάνω κινδύνους, προτιμώνται είτε συμβολικά ομοιώματα ημιπτέρυγας/κάθετου σταθερού, που είναι εύκολο να κατασκευαστούν, είτε ένα ολόκληρο αεροσκάφος τοποθετημένο κατά προτίμηση σε ικανό ύψος, πάνω σε μεταλλική στήλη, ή τρία βάθρα όπου ν’ ακουμπούν οι τροχοί. Τα τελευταία χρόνια έχει προτιμηθεί η λύση του μεγάλου ύψους σε στήλη για τα αεροσκάφη που αξιοποιούνται σε μνημεία, καθώς στο παρελθόν τα αεροσκάφη σε κοντά βάθρα έχουν υπομείνει ζημιές μεγάλης έκτασης. Οι ζημιές εκτείνονται από απλή και καμία φορά ενδιαφέρουσα εγκόλπωση του αεροσκάφους στην νεανική κουλτούρα μέσω των γκράφιτι, έως και τον πολύ χειρότερο και μη αναστρέψιμο βανδαλισμό ή απόσπαση τμημάτων για σουβενίρ, με χειρότερο παράδειγμα το TF-104G S/N-F5955 C/N-583 που τελικά απομακρύνθηκε κακήν κακώς και τώρα βρίσκεται παραπεταμένο στο χώρο της Αερολέσχης Αθηνών στο Τατόι («Πέταξε» Το Αεροπλάνο, 2009).

Το TF-104G S/N-F5955 C/N-583 στην Αερολέσχη Αθηνών (LGTT) κάπου το 2015.

Η αλήθεια είναι ότι η ΠΑ θα μπορούσε να επιτρέψει το πρώτο «παιχνίδι» (εννοείται των γκράφιτι) μέσω κάποιου διαγωνισμού, με την διακόσμηση κάποιου αεροσκάφους ήσσονος σημασίας και τη μετατροπή του σε ένα πιο «νεανικό» μνημείο. Αυτό δεν είναι κάτι ξένο για το εξωτερικό, με μουσεία να επενδύουν στη διαδικασία και αεροπορίες να παρέχουν αεροσκάφη για επανανοηματοδότησή τους ως αντικείμενα τέχνης (Lockheed Jetstar Used as a Canvas by Kenny Scharf, 2013). Θα πρέπει όμως αυτό να γίνει με προδιαγραφές και σεβασμό στο κέλυφος και, προφανώς με τη κατάλληλη νοηματοδότηση. Η διαλλακτική στάση της ΠΑ στη διαδικασία δημιουργίας μνημείων και η διοργάνωση μιας τέτοιας εικαστικής δραστηριότητας για το κοινό, ίσως θα μπορούσε να ανοίξει και έναν διάλογο και για το σεβασμό των άλλων μνημείων της.

Δυσκολίες στην νοηματοδότηση των μνημείων και μνημονικών δράσεων.

Ο σεβασμός στα μνημεία, βέβαια, δεν είναι πάντα μια συμπεριφορά που ξεκλειδώνει με τη σωστή ευαισθητοποίηση σε ένα μη υποψιασμένο κοινό, αλλά αποδεικνύεται πιο δύσκολο επίτευγμα όταν τα μνημεία βρίσκονται μέσα στην αρένα των ιδεολογικών πολέμων. Το μνημείο του πληρώματος του ελικοπτέρου του ΠΝ που κατέπεσε στα Ίμια το 1996 (με απολεσθέντες τους Χριστόδουλο Καραθανάση , Παναγιώτη Βλαχάκο και Έκτορα Γιαλοψό ), έχει ήδη βρεθεί στο επίκεντρο ιδεολογικών πολέμων καθώς αξιοποιήθηκε έντονα από την ακροδεξιά ως τόπος συσπείρωσης την ημέρα της επετείου, προκαλώντας αντίδραση από την άκρα αριστερά, που διεκδικεί το χώρο, διοργανώνοντας ταυτόχρονα αντιφασιστικές πορείες (Αντιφασιστική – Διεθνιστική – Αντι-Ιμπεριαλιστική Συγκέντρωση [29/1/22 17:00 Μνημείο Ιμίων – Ρηγίλλης], 2022; Η Χρυσή Αυγή Βεβήλωσε Το Μνημείο Των Πεσόντων Στα Ίμια Με Γερμανούς Χιτλερικούς, 2004).

Σε τέτοιες ιδεολογικές διαμάχες, ο βανδαλισμός με υλική φθορά ενός μνημείου, θα ήταν πιο εύκολα διακριτός ως πράξη, καθώς συνήθως επικρίνεται ακόμα και από αυτούς που πρόσκεινται ιδεολογικά στο δράστη. Αντιθέτως, δεν είναι τόσο διακριτή η άυλη βεβήλωση που γίνεται μέσω νοηματοδότησης του μνημείου, ώστε αυτό να εξυπηρετεί το αφήγημα μιας ιδεολογικής ομάδας, καθώς συνήθως βρίσκει σύμφωνη την πλειοψηφία της ομάδας αυτής. Ταυτόχρονα, ως αντίδραση, μια αντίπαλη ομάδα, μπορεί να επιχειρήσει να επανακτήσει την «ετεροτοπία» (Γιαννιτσιώτης, 2010, σελ.305) χωρίς απαραιτήτως να ενδιαφέρεται για την επίσημη νοηματοδότηση του μνημείου, αλλά ως μέρος μιας δράσης αντι-μνήμης ή συνήθως αντι-μνημειοποίησης (Counter-monumentalism).

Χωρίς να είναι πάντα αρνητική η δράση αντι-μνήμης, ή η διεκδίκηση των ετεροτοπιών, ούτε παράλογη η δράση αντι-μνημειοποίησης, είναι εύλογη πρόθεση του κάθε φορέα παραγωγής μνήμης να προβάλει αντίσταση σε κάθε επανα-νοηματοδότηση, θέτοντας φίλτρα. Δεν υπάρχει κάποια συνταγή επιλογής φίλτρων, καθώς ακόμα και μια μειοψηφούσα άποψη μπορεί εν τέλει να επιτύχει μια εικονική κατάκτηση του μνημείου δίνοντας φωνή σε μια διαφορετική ανάγνωση. Το επιθυμητό είναι αυτή να γίνεται απουσία βανδαλισμών και με σεβασμό στις υπόλοιπες καταχωρήσεις του μνημείου, ως αντικειμένου αισθητικής αξίας, στοιχείου πολιτισμού, δημόσιας περιουσίας κλπ. Επιπλέον, επιθυμητό είναι η επανα-νοηματοδότηση, να μην οδηγεί σε επικίνδυνους αναθεωρητισμούς, αν και ο καθορισμός του τί αναθεωρείται και πώς, δεν βρίσκει ομόνοη αναγνώριση στη δημόσια σφαίρα και εξαρτάται από τα ιδεολογικά φίλτρα του καθενός. Παρά το γεγονός ότι τα μνημεία δεν αποτελούν μία ακαδημαϊκή απεικόνιση του παρελθόντος, αλλά μια υπεραπλουστευμένη εκδοχή με σκοπό τη διαμόρφωση συγκεκριμένης συλλογικής ή τοπικής μνήμης, αυτά καλό είναι να μένουν μέσα στα διδακτικά πλαίσια όπως ορίζονται ακόμα και στο χώρο της εκπαίδευσης. Σε αυτά, ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται πρώτα ως μέλος της ανθρωπότητας και μετά ως μέλος έθνους, κοινωνός των ανθρωπιστικών αξιών και της δημοκρατικής συνείδησης, και με μια εθνική (και θρησκευτική) ταυτότητα να είναι «πλουραλιστική» και «ανεκτική» (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2018, Σελ.4).

Με αυτόν τον κώδικα, σε ένα παράδειγμα μνημείου για τους πεσόντες αεροπόρους του εμφυλίου, θα ήταν αδόκιμο να χρησιμοποιηθεί ο όρος «Συμμοριτοπόλεμος» έναντι του «Εμφύλιος», καθώς το πρώτο λειτουργεί διχαστικά, κάνοντας μιαν αξιολογική κρίση που δεν έχει επιτραπεί ούτε στον Ισπανικό Εμφύλιο για την πλευρά των πραξικοπηματιών. Αντιστοίχως, θα ήταν αδόκιμο να χρησιμοποιηθεί οποιαδήποτε επιλογή λέξεων περιέχει έντονες αξιολογικές κρίσεις προσώπων (εγκληματίες, δολοφόνοι, προδότες κλπ), αν αυτές δεν αναφέρονται σε πρόσωπα ή ομάδες που έχουν καταδικαστεί για συγκεκριμένη πράξη από αρμόδια αρχή (λχ. Στρατοδικείο) και η καταδίκη τους να αναγνωρίζεται και σήμερα. Προσοχή! Είναι προφανές ότι στην περίπτωση του εμφυλίου θα παρουσιάζονται διαφορετικές αναγνώσεις του ίδιου γεγονότοτος. Η ένσταση έγκειται όχι στη θεμιτή διαφωνία, αλλά στην «εμπρηστική» (μεταφορικά) χρήση του λόγου, και χρήση αξιολογικών κρίσεων του τύπου που αναφέρθηκε πιο πάνω. Επιπλέον, ένα μνημείο θα πρέπει να σέβεται τον εκάστοτε επισκέπτη ανεξαρτήτως προέλευσης, χρώματος, σεξουαλικής ταυτότητας κλπ, είτε η ταυτότητά του συμπεριλαμβάνεται στην αφήγηση, είτε όχι. Χωρίς να σημαίνει ότι δεν πρέπει να γίνει αναφορά σε κάποιο πραγματικό δεδομένο, το δεδομένο αυτό θα πρέπει να παρουσιάζεται με τρόπο που να αναδεικνύει το γεγονός στην ιδιαιτερότητά του και όχι να προάγει γενίκευση σε στερεότυπα.

Το μνημείο για τον Κωνσταντίνο Ηλιάκη (Φονευθείς το 2006), σε δημόσιο χώρο της Καρπάθου, δε θα μπορούσε να αναφέρεται στο γεγονός της επιθετικής ενέργειας του Τούρκου πιλότου με εμπρηστικό λόγο, καθώς επιδίωξή του (τουλάχιστον της αρχής που αδειοδότησε την κατασκευή του) είναι η ανάμνηση της απώλειας και όχι η δημιουργία και διαιώνιση μίσους. Για του λόγου το αληθές οι δύο πλάκες αναγράφουν 2 μαντινάδες που επελέγησαν από σύνολο 103 (Δημελλάς, χ.χ.) :

«Διαβάτη που θ` ακροσταθείς, μπροστά στον ανδριάντα, μη κλαις γιατί αυτή η γη, ήρωες βγάζει πάντα».

και:
«Στον ουρανό ψηλά η ψυχή, στη θάλασσα το σώμα, αετός που ναι περήφανος, δε το πατεί το χώμα».

Ακόμα και στο ταφικό μνήμα του πεσόντος Ηλιάκη, στο νεκροταφείο του Αγίου Λουκά στα Χανιά, η αναγραφή είναι ήπια:

«Το μνημείο τούτο τη δόξα περικλείει του τιμημένου Σμηναγού Κώστα Ηλιάκη. Η Κρήτη τον γέννησε, της Καρπάθου η θάλασσα για πάντα τον δέχτηκε. Ηρωικά έπεσε με το αεροσκάφος του F16 από τουρκικό μαχητικό χτυπημένος. Την ελπίδα της Πολεμικής Αεροπορίας θρηνούν οι δικοί του και η πόλη μας.»

Αυτή η λογική βέβαια, πιο δύσκολα μπορεί επιβληθεί σε μνημεία που εγείρονται χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία, αν και πάντα η Δημοτική Αρχή έχει λόγο, όταν εκείνα εγείρονται σε δημόσιο χώρο. Στη διαχείριση τέτοιων θεμάτων είναι απαραίτητη η συνδρομή των Δημοσίων Ιστορικών που γνωρίζουν τους μηχανισμούς ανακατασκευής του παρελθόντος και διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης, ακόμα και στο μη ελεγχόμενο περιβάλλον εκτός του ακαδημαϊκού πλαισίου. Αν και δεν αφορά σε μνημείο, θα αναφέρω ως ιδιαίτερο παράδειγμα διαξιφισμού για την παρουσίαση του εκθέματος μια περίπτωση από το εξωτερικό και συγκεκριμένα από τις ΗΠΑ. Το πασίγνωστο B-29-45-MO Superfortress «Enola Gay» S/N-44-86292 αποτελεί δύσκολο έκθεμα του Air and Space Museum του Smithsonian Institute , καθώς από την αρχή ο Διευθυντής του Μουσείου Martin Harwit αντιλαμβανόταν τη δυσκολία έκθεσης του βομβαρδιστικού που έριξε την πρώτη Ατομική Βόμβα. Το διαρκές debate γύρω από το έκθεμα, και οι πόλεμοι που ξεκίνησαν για τις διαφορετικές αναγνώσεις του εκθέματος, οδήγησαν στην παραίτησή του το 1995, γιατί η παρουσίαση που προώθησε ο ίδιος έθιγε (λόγω μεσότητας και όχι λόγω ακραίας θέσης) την πιο πατριωτική αμερικανική απεικόνιση του γεγονότος (J. Wright, 2020). Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι ακόμα και για ειδικευμένους Μουσειολόγους ή Ιστορικούς, δεν είναι εύκολη μια γενικώς αποδεκτή νοηματοδότηση του μνημείου, καθώς μπορεί να είναι διαφορετική η ιδέα του πολιτικά ορθού για μεγάλο μέρος των θεατών, ή γιατί οι επίσημοι φορείς εσκεμμένα δεν επιδιώκουν πολιτικά ορθή επιλογή και ενορχηστρώνουν παραγωγή συγκεκριμένης μνήμης.

Πίσω στην Ελλάδα, το επίσημο κράτος, έχει ανεγείρει μνημεία ακόμα και για να εξάγει μνήμη σε στοχευμένο εξωτερικό κοινό. Τέτοιο μνημείο είναι εκείνο του Νικολάου Σιαλμά (πεσών το 1992), απολεσθέντος κατά τη διάρκεια αερομαχίας κοντά στον Άγιο Ευστράτιο. Το μνημείο δεν είναι τοποθετημένο σε προσβάσιμο σημείο, αλλά 12 χιλιόμετρα μακριά από το χωριό, στην Άκρα Τρυπητή. Είναι επίπεδο λιθόστρωτο σαν μωσαϊκό στο έδαφος με μία ασπίδα, δόρυ και ένα κράνος αρχαίου έλληνα οπλίτη, και γράφει το «Μολών Λαβέ» . Η εικόνα αυτή αντιγράφηκε από το έμβλημα της 342 Μοίρας Παντός Καιρού του Σιαλμά, αλλά τυχαίνει να εκπληρώνει και έναν άλλο σκοπό. Η κατασκευή του μνημείου ώστε να είναι ορατό από αεροπλάνα, το κάνει ένα από τα λίγα μνημεία που δε φτιάχτηκε τόσο για το ευρύ κοινό και την εσωτερική κατανάλωση, αλλά απ’ ευθείας για την συλλογική μνήμη των Ελλήνων και Τούρκων Αεροπόρων, ακριβώς κάτω από έναν εναέριο χώρο με πολλές αερομαχίες. Εν ολίγοις αποτελεί μια δήλωση εδαφικής και εναέριας κυριαρχίας, ορατή από ψηλά . Σημειώνεται ότι η πιο συχνή ενεστωτοποίηση στις διεργασίες δημιουργίας μνήμης στην Αεροπορία είναι η σύνδεση με τη μάχη των Θερμοπυλών, ενώ σε συμβολικό επίπεδο, από αρχής της Αεροπορίας, επιχειρείται εύστοχα η σύνδεση με τον μύθο του Ικάρου . Δε λείπει και η θρησκευτική διάσταση με συμβολική παρουσία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ , που από το 1954 καθιερώθηκε ως προστάτης της ΠΑ. Σε ιδιωτικές ζωγραφικές αναπαραστάσεις συνδυάζεται και με συμβολισμούς της αρχαιότητας (κάποιο κίονα, ή οπλίτη), ως δείγμα του παγιωμένου τρισχιλιετούς συνεχούς της Ελληνικής Ιστορίας.

Επίλογος.

Οι μνημονικές δράσεις και τα μνημεία αποτελούν πεδίο εμπλοκής πολλών και, πέραν της μνήμης του πεσόντος, συνήθως αποσκοπούν και αλλού. Είναι ανώφελο να αρνούμαστε τελείως το «στρατευμένο» χαρακτήρα ενός μνημείου και μιας μνημονικής δράσης, ιδίως όταν πραγματοποιούνται στη δημόσια σφαίρα, εκτός των Ακαδημαϊκών Θεσμών και του Μουσειακού Περιβάλλοντος. Σε αυτή την περίπτωση, οι κύριοι πυλώνες ανακατασκευής της Αεροπορικής Ιστορίας (εν προκειμένω θεωρώ ότι θα έπρεπε να είναι ένα Μουσείο Αερ.Ιστορίας), δύσκολα θα καταφέρουν να επέμβουν στην στρατηγική διαμόρφωσης μνήμης του επίσημου Κράτους, προφανώς σεβόμενοι και τον ίδιο τον θεσμό που τους περιβάλλει, δηλαδή την Π.Α. Ομοίως, δε θα μπορούσαν να επεμβαίνουν δραστικά ούτε στην ιδιωτική πρωτοβουλία διαμόρφωσης μνήμης, καθώς αυτή ξεφεύγει από τη σφαίρα της δικαιοδοσίας τους.

Μπορούν όμως, ηγούμενοι δια του παραδείγματος και προσφέροντας ικανό αριθμό δράσεων ως αντίβαρο, να διαμορφώνουν μια νοοτροπία εμπλοκής με το παρελθόν που να εκκινείται κυρίως από την ανάγκη για αλήθειες και αντικειμενικότητες, με τη σχετικότητα που αυτοί οι όροι έχουν για τον σύγχρονο μελετητή. Στόχος θα πρέπει να είναι μια συμπεριληπτική ιστορία που να αντιλαμβάνεται το γενικό πλαίσιο, βρίσκοντας όμως τη χρυσή τομή ωστε να μην αποκλείει την υποκειμενική οπτική από τα κάτω (λχ των συγγενών ενός πεσόντος). Θα μπορούσε δηλαδή να προωθείται μια λιγότερο στρατευμένη-εργαλειοποιημένη θεώρηση, αν και δυστυχώς μια τέτοια προώθηση έχει κατηγορηθεί πολλάκις ως ασέβεια προς τους πεσόντες ή αντιπατριωτική.  Η αλήθεια είναι όμως ότι η αποδέσμευση από την ηρωική-μυθολογική-στρατευμένη αναπαράσταση τιμά όπως πρέπει τους πεσόντες, αναδεικνύοντας την ανθρώπινη πλευρά τους και αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης τους. Εξ’άλλου θα πρέπει να υπενθυμίζουμε ότι η «κατασκευή» ηρώων, κρίνεται θετικά ή αρνητικά και ως προς την επιλογή των προσώπων. Είναι άξιο ανάδειξης, το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Περρίκος που αποτέλεσε persona non grata για την Πολεμική Αεροπορία και απέκτησε ένα μνημείο μόλις το 1987, τώρα αποτελεί γι’αυτήν έναν από τους πιο αγνούς ήρωές της. Αυτό δείχνει ότι οι διαδικασίες ηρωοποίησης καθορίζονται και από πολιτικές επιλογές.

Μνημείο Σμηναγού Δημητρίου Στοϊλίδη και Υποσμηναγού Ιωάννη Χατζούδη (πεσόντων την 23η/7/2007 με CL-415)

Μώρης Γεώργιος – 2022 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Kavala Air Sea Show official Website. https://kavala-airshow.com/(ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Lockheed Jetstar Used as a Canvas by Kenny Scharf. (2013, Δεκέμβριος 4). Pima Air and Space Museum https://pimaair.org/lockheed-jetstar-used-as-a-canvas-by-kenny-scharf/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Wright, J. (2020, Ιούνιος 25). Exhibiting the Enola Gay. Smithsonian Institution Archives. https://siarchives.si.edu/blog/exhibiting-enola-gay (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Αντιφασιστική- διεθνιστική-αντι ιμπεριαλιστική συγκέντρωση [29/1/22 17:00 μνημείο Ιμίων—Ρηγίλλης]. (2022, Ιανουάριος 29).  Athens Indimedia. https://athens.indymedia.org/post/1616701/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Απογευματινή Θεσσαλονίκης 26/3/1936
• Βανδάλισαν το μνημείο του πιλότου που είχε πέσει στον Πάρνωνα. (2020, Μάιος 18). Leonidion.gr. https://www.leonidion.gr/2020/05/pics_18.html (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Βάνδαλοι αφαίρεσαν το κράνος από το Μνημείο Πεσόντων Αεροπόρων στη Θεσσαλονίκη. (2022, Μάιος 23). Ένωση Αποστράτων Αξιωματικών Αεροπορίας. https://eaaa.gr/βάνδαλοι-αφαίρεσαν-το-κράνος-από-το-μν (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Γιαννιτσιώτης, Γ. (2010).«Ο Άρης Βελουχιώτης επιστρέφει στη Λαμία. Διαμάχες γύρω από έναν μνημονικό τόπο.» στο Κ. Γιαννακόπουλος & Γ. Γιαννιτσιώτης (Επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού. Αλεξάνδρεια.
• Δημελλάς Μ. (χ.χ.). Κώστας Ηλιάκης. Το μνημείο και οι δυο μαντινάδες που καθηλώνουν τον επισκέπτη. Καρπαθιακά Νέα https://www.karpathiakanea.gr/kostas-iliakis-to-mnimeio-kai-dyo-mantinades/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Εκδήλωση τιμής και μνήμης για τους αεροπόρους που έπεσαν στο έπος του ‘40. (2021, Δεκέμβριος 23). Lakonikos.Gr. https://lakonikos.gr/politistika/item/157313-ekdilosi-timis-kai-mnimis-gia-tous-aeroporous-pou-epesan-sto-epos-tou-40 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής. (2018, Οκτώβριος).   Πρόγραμμα Σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας , Γ’ Δημοτικού – Α’ Λυκείου. Αθήνα. σελ.4. http://www.iep.edu.gr/images/IEP/EPISTIMONIKI_YPIRESIA/Epist_Monades/B_Kyklos/Humanities/2018/2018-11-02_ps_istorias_eisagogi.pdf (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Προσωπική επικοινωνία με τον Σμήναρχο (Ι) ε.α. Παναγιώτη Ι.Γεωργιάδη, ιδρυτικό μέλος της Αεροπορικής Λέσχης «Μωραϊτίνης Αριστείδης».
• Προσωπική επικοινωνία με τον Γεώργιο Δ. Μέρμηγκα, ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Έρευνας Συλλογής & Διανομής Ιστορικών Στοιχείων «Κηρύκειον»
• Τελετή τιμής και μνήμης για τους Αρκάδες πεσόντες της Αεροπορίας. (2021, Ιούνιος 7). Arcadiaportal.Gr. https://www.arcadiaportal.gr/news/teleti-timis-kai-mnimis-gia-toys-arkades-pesontes-tis-aeroporias (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)