Μνήμη και αεροδρόμια ή κατασκευές που εξυπηρέτησαν την Αεροπορία.

Φωτογραφία επικεφαλίδας: Harrison Forman
Το άρθρο αυτό γράφτηκε το καλοκαίρι του 2022. Η εξελίξεις σχετικά με το Αεροδρόμιο του Ελληνικού αφορούν έως εκείνη την περίοδο.

Μεγάλα γεγονότα της Αεροπορικής Ιστορίας διαδραματίστηκαν στην ατμόσφαιρα, ένα ρευστό μέσο που τίποτα δε συγκρατεί για πολύ. Οι αερομαχίες έγιναν έως και χιλιόμετρα πάνω από το έδαφος, όμως η μετέπειτα αποτύπωσή τους σε χάρτη γεγονότων συνηθίζεται, παρά τα σύγχρονα μέσα, να γίνεται σε δύο διαστάσεις, επί του αναπτύγματος της υδρόγειου σφαίρας. Σε έναν τέτοιο χάρτη, ακόμα και όπως θα τον φτιάχναμε με το μυαλό μας, οι γραμμές που δείχνουν την πορεία των αεροσκαφών, θα δημιουργούσαν ένα πλέγμα, όχι ομοιογενές, αλλά τέτοιο που να πυκνώνει σε κάποια σημεία: στα σημεία εκκίνησης και προορισμού. Τα σημεία αυτά έχουν τη δική τους σημασία, καθώς συμπυκνώνουν την αεροπορική δραστηριότητα και αποτελούν βάση καταγραφής της.

Είναι, επομένως, στην άμεση στόχευση της Αεροπορικής Αρχαιολογίας η μελέτη και διατήρηση των σημείων αυτών, που ως επί το πλείστον αποτελούνται από αεροδρόμια, χωράφια από-προσγειώσεων, υδατοδρόμια, εργοστάσια αεροβιομηχανίας κλπ. Στην Ελλάδα, ακριβώς επειδή έχει υποδεχθεί τις συμμαχικές αεροπορίες σε όλους τους πολέμους, αλλά και τις κατοχικές στον Β’ΠΠ, υπάρχει μια ιδιαίτερη ποικιλία καταλοίπων, ενώ σημαντικές είναι και οι υποδομές που αφέθηκαν από τους Ιταλούς στα νησιά που κατείχαν μέχρι το τέλος του πολέμου. Ενδεικτικά κάποιος θα μπορούσε να αναφέρει τον Ιταλικό Αεροναύσταθμο «Gianni Rosetti» στα Λέπιδα Λέρου, το κτήριο που φιλοξενεί το ΔΙΣΠΑ (Βίλα Ανδρέα Συγγρού), το ΚΕΑ Παλαιού Φαλήρου που αντικαταστάθηκε από το Κλειστό Γήπεδο ΠΦ, το πρώην διοικητήριο της Σχολής Ικάρων στο Τατόι, το υπόστεγο «Λέρος» του Μ/ΠΑ, τα αντίστοιχα της Ελευσίνας και του Ελληνικού, το υπόστεγο «Παγόδα» πάλι στο Ελληνικό, το ΚΕΑ Ελληνικού και άλλα υπόστεγα στο Σέδες, Λάρισα, και πολλά ακόμα. (Βογιατζής, 2003).

Τα ελληνικά αεροδρόμια είναι δύσκολο να αποκτήσουν μία αξιόπιστη ιστορική αναπαράστασή τους. Πληροφορίες γι’ αυτά αντλούνται από διάφορες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές, συμπεριλαμβανομένων και φωτογραφιών από το Ε-bay, αλλά και ποικίλης προέλευσης αεροφωτογραφίες. Σημαντική πηγή αεροφωτογραφιών αποτελεί προφανώς η ΓΥΣ, αλλά και το αρχείο των συμμαχικών υπουργείων άμυνας (Βρετανικό και Αμερικανικό) ή των επιμέρους κλάδων τους, καθώς κάλυπταν φωτογραφικά τα κατεχόμενα αεροδρόμια πριν, κατά τη διάρκεια, και μετά τους βομβαρδισμούς, αλλά και μεταπολεμικά για λόγους χαρτογράφησης, ενώ κάποιες πληροφορίες μπορούν ν’ αντληθούν και από τους αεροναυτικούς χάρτες εποχής. Πέραν των τεκμηρίων στα Αρχεία ΔΙΣ, ΔΙΣΠΑ, ΤΝΑ(UK), μια συγκεντρωτική καταγραφή των 96 αεροδρομίων, πεδίων από/προσγείωσης, ή υδατοδρομίων της Ελλάδας μεταξύ 1935-1945 έχει συντάξει ο Dezeng Iv (2015), ενώ για ορισμένα αεροδρόμια έχουν γραφτεί και αναλυτικά πονήματα, όπως για το συμμαχικό αεροδρόμιο της Θάσου (Παλαβούζης, 2016), για το αεροδρόμιο της Παραμυθιάς (Σέρμπης, 2020), για το αντάρτικο αεροδρόμιο του υψιπέδου της Νεβρόπολης (Στρογγύλης, 1088), αλλά και για το αεροδρόμιο Τατοΐου-Δεκελείας (Βογιατζής, 2021). Έχουν εκδοθεί και άλλα βιβλία κυρίως για πολιτικά αεροδρόμια, αλλά μεγάλος όγκος πληροφοριών παρουσιάζεται και σε συντομότερα άρθρα περιοδικών, ιστολογίων και ιστοτόπων.

Ένα μουσείο αεροπορίας δεν είναι απαραιτήτως δεμένο με κάποιο αεροδρόμιο, καθώς μπορεί να χτιστεί γύρω από τα εκθέματά του, όταν είναι συγκεκριμένα και λίγα. Η τοποθέτησή του όμως σε κάποιο ιστορικό αεροδρόμιο είναι ένας τρόπος να διατηρηθεί πιο ζωντανή η αεροπορική μνήμη του τόπου. Εξ’άλλου είναι πολύ πρακτικότερο να βρίσκεται κοντά σε αεροδρόμιο (και μάλιστα εν ενεργεία) για πολλούς λόγους. Ένας είναι η φιλοξενία αεροπορικών επιδείξεων, που μπορεί να επιφέρουν πολλαπλά κέρδη στο μουσείο, εμμέσως βέβαια, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις το αεροδρόμιο δεν είναι ιδιοκτησία του. Η Α/Β Τατοΐου και η Α/Β Τανάγρας (114ΠΜ), που έχουν φιλοξενήσει αεροπορικές επιδείξεις (Αρχάγγελος 2005 & 2008 και Athens Flying Week σε διάφορα έτη) ανήκουν στην ΠΑ, η οποία μπορεί να έχει έσοδα, και πάλι όμως αυτά δεν κατευθύνονται στο Μ/ΠΑ αν δεν αποφασιστεί άνωθεν. Άλλος λόγος είναι ότι τα αεροδρόμια παρέχουν και τις απαραίτητες εγκαταστάσεις για φιλοξενία αεροσκαφών υπό συντήρηση, ενώ χώροι τους δύναται να παραχωρηθούν στο μουσείο, όπως γίνεται στο Μ/ΠΑ. Η μετακίνηση μεγάλων αεροσκαφών είναι ένα θέμα που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. Συνήθως γίνεται αποσυναρμολόγηση των πτερύγων και καθέτου σταθερού, αλλά πολλές φορές ακόμα και αυτό δεν είναι αρκετό για αεροσκάφη μεγάλου μεγέθους όπως ένα 747. Αυτό ίσως είναι το κύριο πρόβλημα της μετακίνησης του 747 και 727 της Ολυμπιακής που βρίσκονται στο Ελληνικό. Ωστόσο δε θα πρέπει ένα μόνο έκθεμα να καθορίζει την επιλογή χώρου, αλλά το σύνολο των εκθεμάτων, οπότε η αδυναμία μετακίνησης ενός δε θα πρέπει να προκαθορίσει τη θέση ενός Μουσείου, εκτός και αν κρίνεται τόσο σημαντικό ως έκθεμα.

Στην Ελλάδα, για ιστορικούς λόγους, τα ιδανικότερα σημεία ανασύστασης ενός μεγαλύτερου Μουσείου Αεροπορικής Ιστορίας θα ήταν το αεροδρόμιο στο Τατόι μετά από διεύρυνση των εγκαταστάσεών του, ή τμήμα του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού, ενώ στη Βόρειο Ελλάδα ίσως είναι ιδανικό το ιστορικό αεροδρόμιο Σέδες της Θέρμης, που υπάρχει από τους Βαλκανικούς Πολέμους. Υπάρχει και η δυνατότητα ίδρυσης παραρτημάτων και στα τρία σημεία, όπως ήδη κάνει το Πολεμικό Μουσείο Αθηνών σε άλλες πόλεις. Όμως με δεδομένη την οικονομική κατάσταση και την μείωση προσωπικού που υπέστη τα τελευταία χρόνια το Μ/ΠΑ (μιλάμε για την περίοδο προ του 2022), ίσως είναι προτιμότερη μια συγκέντρωση των εκθεμάτων σε ένα μουσείο, κατά προτίμηση της πρωτεύουσας, και το ζήτημα των παραρτημάτων να ακολουθήσει αργότερα, όταν το πρώτο θα έχει εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Η επανίδρυση λοιπόν ενός μεγάλου Μουσείου αεροπορικού ενδιαφέροντος (πιο διευρυμένης θεματολογίας από το Μ/ΠΑ) και παραρτημάτων του σε αεροδρόμια και εγκαταστάσεις τους θα διατηρούσε ζωντανή την αεροπορική μνήμη γύρω από τους χώρους εκείνους.

Όμως τα περισσότερα αεροδρόμια, μετά την παύση λειτουργίας τους, δύσκολα μετατρέπονται σε τόπους μνήμης, καθώς αφ’ ενός παρέχουν τεράστιες ποσότητες μεταποιούμενου υλικού, αφ’ εταίρου καταλαμβάνουν τεράστιες εκτάσεις, ιδανικές προς αξιοποίηση. Είναι ιδιαίτερα ευτυχής κατάληξη το να διασωθεί έστω και κάποιο κτηριακό κέλυφος και να του αποδοθεί νέα χρήση. Ορισμένες τέτοιες κατασκευές θα μπορούσαν να μεταφερθούν. Το υπόστεγο «Λέρος» μεταφέρθηκε μεταπολεμικά στο Τατόι, ενώ έτσι διασώθηκε μέχρι την κατεδάφισή του, την Κυριακή 28/6/2020, το υπόστεγο της Τεχνικής Βάσης της Ολυμπιακής (κατασκευής 1930-‘31), που το 1949 είχε μεταφερθεί από την Κέρκυρα στο Ελληνικό (Χασάνι) με πρωτοβουλία του Στέφανου Ζώτου, ιδρυτή της ΤΑΕ.

Οι κατεδαφίσεις τέτοιων κελυφών στο Ελληνικό έφεραν αντιδράσεις, καθώς όχι μόνο είχαν υποδειχθεί από την Εφορία Νεωτέρων Μνημείων ως διατηρητέα με υπουργικές αποφάσεις (Δεχόμαστε Λυσσώδη Πόλεμο. Ανακοίνωση V – Στόχος: Να Μας Πάρουν Το Μουσείο., 2021), αλλά αποτελούσαν και πιθανούς χώρους για μεταστέγαση του Μ/ΠΑ, ή έστω δημιουργία αεροπορικού πάρκου, σχέδιο που υπήρχε εδώ και δύο δεκαετίες (Βογιατζής, 2003). Τελικώς, παρά μιαν αρχική τηλεοπτική διαφήμιση-παρουσίαση της Lamda Development με αεροπορικό πάρκο (και όχι Μουσείο), αυτή τη στιγμή δε φαίνεται να διασφαλίζεται κάποια ένταξη αεροπορικής κληρονομιάς στο χώρο, καθώς ακόμα και το συντηρημένο Υπόστεγο Γ’ της Π.Α., μετατράπηκε σε σημείο ενημέρωσης της ίδιας εταιρείας για το πρόγραμμα ανάπλασης του Ελληνικού, και δε σχετίζεται με κάτι αεροπορικό, τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν έχει γίνει ξεκάθαρο πού θα στεγαστούν τα εκθέματα του ΠΟΛΚΕΟΑ, συμπεριλαμβανομένων των τεράστιων αεροσκαφών.
Το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2018) με χωροθέτηση μουσείου, περιελάμβανε διατήρηση περισσότερων κελυφών, από αυτά που εν τέλει διασώθηκαν. Η δυσκολία να ενταχθούν χρηστικά και στιλιστικά όλα τα προτεινόμενα στο σχέδιο της Lamda Development, οδήγησε το 3ο Συμβούλιο του ΚΕΣΑ (Κεντρικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής) στις 30/3/2020 να γνωμοδοτήσει για το μέλλον ~958 κτηρίων, κελυφών ή κατασκευών εντός του μητροπολιτικού πόλου Ελληνικού-Αγίου Κοσμά, με τα μισά περίπου (~450) να παίρνουν έγκριση κατεδάφισης (ΥΠΕΝ, 2020). Σημαντική απώλεια της γνωμοδότησης, ήταν το κτήριο «Κέρκυρα» της Τεχνικής Βάσης της Ολυμπιακής, χωρίς να ξεκαθαριστεί αν ήταν τουλάχιστον δυνατόν να αποσυναρμολογηθεί και να μεταφερθεί στο Τατόι.
Ενδεικτικά παρουσιάζεται η τύχη των παρακάτω (συμπεριλαμβανομένων των αεροσκαφών) που βρέθηκαν στο επίκεντρο της προσοχής, και λόγω της αξίας τους ήταν πιο πιθανή η διατήρησή τους. Βέβαια αυτή επετεύχθη μετά από πολλούς διαξιφισμούς μεταξύ των παραγόντων, λόγω του τεράστιου οικονομικού και πολιτικού διακυβεύματος:

1) Τρία υπόστεγα του ΚΕΑ. (Διατηρήθηκαν)
(Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2009)
Υπόστεγο Α: 37.896864949337356, 23.735496520117508
Υπόστεγο Β: 37.89676602256496, 23.7372423254777
Υπόστεγο Γ (πλέον συντηρημένο): 37.896516873067576, 23.738491319206126

2) Υπόστεγο «Παγόδα». (Διατηρήθηκε)
(Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2016)
Συντεταγμένες: 37.90020514450202, 23.739446165122434

3) Τερματικός Σταθμός του Eero Saarinen. (Διατηρήθηκε)
(Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2006)
Συντεταγμένες: 37.88567839740361, 23.73990909000834

4) Τα αεροσκάφη της ΠΟΛΚΕΟΑ (πρώην αεροσκάφη Ολυμπιακής) μαζί με τον Πύργο Ελέγχου, προγραμματίζεται να διατηρηθούν σαν διαδραστικά σημεία αναφοράς στο τοπίο και ως μέρος της ιστορίας του αεροδρομίου. Παρόλα αυτά μέχρι και το καλοκαίρι του 2022 δεν υπήρξε κάποια επιβεβαίωση της πρόθεσης αυτής, ενώ ως κακός οιωνός μπορεί να θεωρηθεί ότι εξ’αυτών κατεδαφίστηκε ο Πύργος Ελέγχου.
(Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2018, σελ.53-57)
Συντεταγμένες Πύργου Ελέγχου: 37.88469204991635, 23.739285084026655
Τα αεροσκάφη βρίσκονται μέχρι σήμερα (2022) στις συντεταγμένες: 37.880028010395755, 23.74391146320533

5) Υπόστεγο «Κέρκυρα» Ολυμπιακής στην Τεχνική Βάση. (Κατεδαφίστηκε)
Συντεταγμένες: 37.900739476443455, 23.72104820183835

6) Κέλυφος του Δυτικού Αεροσταθμού (Κατεδαφίστηκε)
Συντεταγμένες: 37.89762700979561, 23.72219981790812

7) Συγκρότημα του πρώην Αμερικανικού Κολεγίου Θηλέων, μετέπειτα κτήρια ΥΠΑ. (Κατεδαφίστηκε μεγάλο τμήμα του)

8) Από το 7 διατηρήθηκε ένα κτήριο της ΥΠΑ.
Συντεταγμένες εκείνου που διατηρήθηκε: 37.878512596411845, 23.734790426777877

9) Εγκαταστάσεις ΕΥΔΑΠ (Διατηρήθηκε ο ασπροκόκκινος υδατόπυργος)
Συντεταγμένες: 37.893697774356234, 23.74681162666215

 

Από την παραπάνω εξέλιξη θα ήταν σημαντικό να υπογραμμίσουμε την παρατήρηση της Καθηγήτριας του ΕΜΠ και μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων στο Συμβούλιο τον Οκτώβρη του 2016, που συμπυκνώνει πικρά μία αλήθεια που θα μπορούσε να ν’ αναγνωσθεί προς δύο κατευθύνσεις:

«Έχουμε την τάση να μπερδεύουμε τη συλλογική μνήμη με τις προσωπικές μνήμες που όλοι έχουμε από τον αερολιμένα. Υπό αυτή την έννοια αισθάνομαι ότι είναι πιο πολύ συναισθηματικό το θέμα για το αεροδρόμιο. Δεν αισθάνομαι ότι υπάρχει ιστορική μνήμη των Ελλήνων από αυτή την εγκατάσταση.» (Μόνο Ένα Κτίριο Κηρύχθηκε Μνημείο Στο Ελληνικό: Το Αγγλικό Υπόστεγο «Παγόδα», 2016)

Η παραπάνω δήλωση κάνει τον ακροατή ν’ αναρωτιέται: μήπως είναι αλήθεια ότι τελικά ο Αερολιμένας Ελληνικού δεν είναι τίποτα παραπάνω από αποσπασματικές, ρομαντικές, και ασύνδετες μεταξύ τους προσωπικές μνήμες και γι’ αυτό δεν αξίζει ευρύτερης προστασίας; Προφανώς, όλοι οι λάτρεις της Αεροπορίας, αλλά ακόμα και ένας μπαρουτοκαπνισμένος Ιστορικός, όταν τριφτούν επί του πεδίου μέχρι να γίνουν «ιθαγενείς», μπορεί να φτάσουν στο σημείο να μην ξεχωρίζουν τι είναι σημαντικό και τι όχι για το ευρύτερο κοινό (Hansen, 1989), ίσως δηλαδή όλο αυτό το πένθος να είναι μόνο πρόβλημα των φίλων της αεροπορίας. Στον αντίποδα όμως θα μπορούσε κάποιος ν’ αναρωτηθεί: μήπως δεν είναι τίποτα παραπάνω από προσωπικές μνήμες, ακριβώς γιατί δεν έχει αντιμετωπιστεί καλύτερα στο παρελθόν η Ιστορία της Πολιτικής Αεροπορίας και δεν υπάρχει διάθεση να ενταχθεί ποτέ ο Αερολιμένας Ελληνικού στην συλλογική μνήμη; Τι θα είχε γίνει, αν είχαμε πει το ίδιο για συγκροτήματα κελυφών, όπως  το Εργοστάσιο Αεριόφωτος στο Γκάζι;

 

Μώρης Γεώργιος – 2022 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

---

Βιβλιογραφία-Πηγές

Dezeng Iv, H. L. (2015). Luftwaffe Airfields 1935-45 Greece, Crete and the Dodecanese.

Hansen, J. R. (1989). Aviation History in the Wider View. Technology and Culture, 30(3), σελ. 643. https://doi.org/10.2307/3105965 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Βογιατζής, Δ. (2003). Ανακατασκευάζοντας Αεροπορική Ιστορία στην Ελλάδα. Μουσείο Ιστορίας Π.Α. – Υπηρεσία Αεροπορικών Εκδόσεων.

Βογιατζής, Δ. (2021). 1919-2019: 100 Χρόνια Αεροδρόμιο Τατοΐου. Αεροπορική Επιθεώρηση, Ειδική έκδοση για τα 100 χρόνια Α/Δ Τατοΐου. σελ. 2–47.

Δεχόμαστε λυσσώδη πόλεμο. Ανακοίνωση V – Στόχος: Να μας πάρουν το Μουσείο. (2021, Μάρτιος 1). ΠΟΛΚΕΟΑ. https://polkeoa.gr/δεχόμαστε-λυσσώδη-πόλεμο (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. (2018). Έγκριση του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (ΣΟΑ) του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού-Αγίου Κοσμά Περιφέρειας Αττικής. http://www.et.gr/api/DownloadFeksApi/?fek_pdf=20181500035 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.  (2009). Χαρακτηρισμός ως μνημείων 3 υπόστεγων της Πολεμικής Αεροπορίας στο πρώην Αεροδρόμιο Ελληνικού (Χασάνι) φερόμενης ιδιοκτησίας Ελληνικού Δημοσίου. http://www.et.gr/api/DownloadFeksApi/?fek_pdf=20091500400 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.  (2016).  Χαρακτηρισμός ως μνημείου, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 3028/2002, του Αγγλικού υπόστεγου (Παγόδα) του πρώην αεροδρομίου Ελληνικού, φερομένης ιδιοκτησίας Ελληνικού Δημοσίου και ΤΑΙΠΕΔ Α.Ε. http://www.et.gr/api/DownloadFeksApi/?fek_pdf=20161500307 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. (2006). Χαρακτηρισμός ως μνημείου του κτιρίου του πρώην «Ανατολικού Αεροδρομίου Αθηνών», φερόμενης ιδιοκτησίας Εταιρείας Τουριστικής Ανάπτυξης Α. Ε.. http://www.et.gr/api/DownloadFeksApi/?fek_pdf=20060200351 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Μόνο ένα κτίριο κηρύχθηκε μνημείο στο Ελληνικό: Το αγγλικό υπόστεγο «Παγόδα». (2016, Οκτώβριος 17). Αρχαιολογία Και Τέχνες. https://www.archaiologia.gr/blog/2016/10/17/μόνο-ένα-κτίριο-κηρύχθηκε-μνημείο-στο (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)

Παλαβούζης, Π. (2016). Θάσος: Το άγνωστο Αεροδρόμιο. Ξυράφι.

Σέρμπης, Ε. (2020). Μνήμες στην Κοιλάδα των Παραμυθιών—Η ιστορία του αεροδρομίου Παραμυθιάς κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδιωτική Έκδοση.

Στρογγύλης, Α. (1988). Το αντάρτικο αεροδρόμιο. Η μοιραία αερογέφυρα της Εθνικής Αντίστασης. Γλάρος.

ΥΠΕΝ. (2020, Μάρτιος 30). Προς κατεδάφιση 450 κτίρια στο Ελληνικό. Ανακοίνωση Γραφείου Τύπου του Υπουργείου Περιβάλλοντος.  https://ypen.gov.gr/pros-katedafisi-450-ktiria-sto-elliniko (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)