Πώς διαχειρίζεται η Π.Α. την Αεροπορική Κληρονομιά;

Το άρθρο αυτό συντάχθηκε το καλοκαίρι του 2022 και επικαιροποιήθηκε το Νοέμβρη του ίδιου χρόνου. Μετά τη συγκεκριμένη ημερομηνία πολλά μπορεί να έχουν αλλάξει. Ελπίζουμε προς το καλύτερο…
Ευχαριστώ τους Δημήτριο Βογιατζή, Θέμη Βρανά και Ιωάννη Μυλωνά για τη βοήθειά τους στην συγγραφή του.

Ένα από τα βασικά ζητήματα που μπορεί να καθορίσουν την Αεροπορική κληρονομιά μιας χώρας, είναι η νομική του υπόσταση του κύριου πυλώνα ανάδειξής της, του Αεροπορικού Μουσείου. Χονδρικά, στην Ελλάδα υπάρχουν τέσσερις κύριες εκδοχές που θα μπορούσαν να ισχύσουν για ένα Αεροπορικό Μουσείο, χωρίς ν’ αποκλείονται και άλλες (Υπό ένα υπουργείο, ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, και Ιδ.Ιδρυμα). Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται σύντομα κάποια παραδείγματα κακής και καλής διαχείρισης της Αεροπορικής μας κληρονομιάς, προκειμένου να δώσουν έναυσμα για συζήτηση πάνω στα προβλήματα διαχείρισής της. Τα προβλήματα αυτά σίγουρα συνδέονται με τη νομική υπόσταση του Μουσείου, (εν ολίγοις το ποιός αποφασίζει την πορεία του και ποιός καθορίζει τη χρηματοδότηση). Από την άλλη δεν μπορούμε να είμαστε και σίγουροι ότι κάποια αλλαγή της νομικής φύσης του θα τα επιλύσει εντελώς, ή ότι δε θα επισύρει άλλα.

Ιστορία της ΔΙΣΠΑ και του Μουσείου Π.Α. μέχρι το 2022.

Το Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας (Στέγη του πρώην ΜΙΣΠΑ, νυν ΔΙΣΠΑ) στο Δέλτα Φαλήρου και το Μουσείο Πολεμικής Αεροπορίας στο Τατόι (Μ/ΠΑ), αποτελούν μονάδες της ΠΑ, ήτοι υπό τον έλεγχο του ΓΕΑ και κατά συνέπεια του ΓΕΕΘΑ. Το ΔΙΣΠΑ αποτελεί μονάδα που η προϊστορία της τοποθετείται από το 1950. Το 1949, η ΠΑ είχε εκδώσει διαταγή προς όσους συμμετείχαν στον Β’Π.Π. να συντάξουν πολεμικές εκθέσεις, προκειμένου να δημιουργήσει το κατάλληλο αρχειακό υλικό, ώστε το νεοσύστατο Τμήμα Πολεμικής Εκθέσεως να καταγράψει τη δράση της, να εξάγει συμπεράσματα για το μέλλον, αλλά και να μπορεί να εκδώσει ιστορικές περιγραφές. Το τμήμα αυτό μεταλλάχθηκε και μετονομάστηκε σε Διεύθυνση Πολεμικής Εκθέσεως (1961) και ένα χρόνο μετά σε Διεύθυνση Ιστορίας ΠΑ (1962). Η Διεύθυνση έγινε Γραφείο Ιστορίας ΠΑ (1983) και πάνω του προσκολλήθηκαν (το 1987) η πιο νεαρή Υπηρεσία Αρχείων Αεροπορίας (ιδρυθείσα το 1974) και το Γραφείο Οργάνωσης Πολεμικού Μουσείου ΠΑ (ΓΟΠΟΜ/ΠΑ, ιδρυθέν το 1986), πρόγονος του Μ/ΠΑ. Το 1990 ιδρύθηκε Γραφείο Ίδρυσης Μουσείου ως τμήμα του ΓΕΑ/Α5, και το 1992, συγκροτήθηκε το Μ/ΠΑ με απόφαση του ΑΑΣ (Ανωτάτου Αεροπορικού Συμβουλίου), ως μονάδα της Αεροπορίας ισότιμη με Σμηναρχία Μάχης, με διοικητική υπαγωγή στο ΓΕΑ και έδρα την Αεροπορική Βάση Δεκέλειας (Τατόι). Έτσι αυτονομήθηκε από την ΥΠΙΣΤΠΑ, η οποία και αυτή, το 2005, μετασχηματίστηκε σε Μονάδα επιπέδου Σμηναρχίας και μετονομάστηκε σε Μουσείο Ιστορίας ΠΑ (ΜΙΣΠΑ). (Διεύθυνση Ιστορίας ΠΑ, χ.χ.), ενώ, προσφάτως, μετονομάστηκε πάλι σε Διεύθυνση Ιστορίας ΠΑ (ΔΙΣΠΑ).

Η ΔΙΣΠΑ είναι δύσκολα προσβάσιμη καθώς απαιτείται ραντεβού (στεγάζεται στην ιστορική βίλα Συγγρού του Δέλτα Φαλήρου, που απετέλεσε αρχηγείο της Αεροπορίας επί σειρά ετών). Το Μ/ΠΑ στη Δεκέλεια/Τατόι είναι πιο εύκολα προσβάσιμο, καθώς, παρόλο που στεγάζεται εντός στρατιωτικού αεροδρομίου, επιτρέπεται η πρόσβαση με ταυτότητα ή διαβατήριο τα Σαββατοκύριακα. Επομένως, πρακτικά, η επαφή και έκθεση της ΑΙ και αεροπορικής κληρονομιάς με το ευρύτερο κοινό, γίνεται μέσω του Μ/ΠΑ Δεκελείας/Τατοΐου.
Το Μ/ΠΑ, παρόλη την εξάρτηση από το ΓΕΑ, ρύθμιζε μόνο του τα οικονομικά του και είχε μία επαρκή διοικητική αυτονομία, οπότε και άνθισε (αν μπορεί να επιτραπεί η λέξη, ιδίως κρίνοντας σε σχέση με τη μετέπειτα πορεία). Αυτό το καθεστώς μπορεί να ήταν βολικότερο μέσα στα τότε δεδομένα, πλην όμως αντιμετώπισε αρκετές δυσκολίες. Αυτά που μάλλον ευθύνονται περισσότερο για την σταδιακή υποτίμηση του Μ/ΠΑ, είναι η ανάστατη πορεία του ως υπαγόμενο σε άλλα Γραφεία ή και Μοίρες, τα οποία είχαν παντελώς άσχετο έργο, και προφανώς η κύρια αιτία, δηλαδή η οικονομική κρίση. Συγκεκριμένα, το 2000 υπήχθη στη ΔΑΕ, το 2004 πάλι στο ΓΕΑ, το 2006 πάλι στη ΔΑΕ, ενώ το 2015 ακόμα χειρότερα στην πολυάσχολη 123ΣΤΕ. Κατά την τελευταία αυτή περίοδο, το Μουσείο στελεχωνόταν επίσημα από ανθρώπους μετρημένους στα δάχτυλα ενός χεριού, χαμηλόβαθμους, χωρίς διοικητική αυτονομία και προφανώς χωρίς οικονομική αυτονομία, ως μέρος μιας Σμηναρχίας που έχει άλλες προτεραιότητες. Ευτυχώς, μόλις το 2021, αναβαθμίστηκε και πάλι υπαγόμενο απ’ ευθείας στο ΓΕΑ. Σε γενικές γραμμές οι Διοικητές του Μουσείου (είτε είναι δικοί του, είτε της μονάδας στην οποία υπάγεται) δεν έχουν κανένα προσόν που να καλύπτει επαρκώς το ρόλο ενός διευθυντή μουσείου.

Σε όλες τις περιπτώσεις ο διοικητής, ως διευθυντής του Μ/ΠΑ, επιτύγχανε με δική του προσπάθεια να ενημερωθεί και να διευρύνει τις δεξιότητές του. Όταν το Μ/ΠΑ υπαγόταν σε άλλη μονάδα, αυτό ήταν δύσκολο λόγω φόρτου εργασίας για τις επιχειρησιακές προτεραιότητες. Το υφιστάμενο προσωπικό του Μ/ΠΑ από την άλλη, έχει αποδείξει μια ιδιαίτερη προσαρμοστικότητα, καθώς με πρακτικά μηδενική εμπειρία σε μουσειακό χώρο, αλλά ευτυχώς με χρήσιμα επαγγελματικά προσόντα σε τεχνικά ζητήματα, κατάφερε σε περιπτώσεις να διαπρέψει σε προκλήσεις ανεβασμένης δυσκολίας. Όσοι απασχολήθηκαν με τις αναπαλαιώσεις είχαν τεχνικές γνώσεις που αφορούσαν σε επιχειρησιακά αεροσκάφη. Προκειμένου να υποστηρίξουν την ιδιαιτερότητα μιας μουσειακής συντήρησης έπρεπε να μετεκπαιδευτούν κάτι που δυστυχώς χρειάστηκε να καλύψουν με «αυτομόρφωση», υπερβαίνοντας εαυτόν, και ευλόγως κάνοντας και λάθη. Ίσως η μόνη περίπτωση υφισταμένου του Μ/ΠΑ με ακαδημαϊκή κατάρτιση που να σχετίζεται με τον Ιστορικό-Μουσειακό χώρο και ταυτόχρονη γνώση του αεροπορικού γίγνεσθαι, ήταν ο Δημήτριος Βογιατζής (Ιστορικός Μουσείου ΠΑ), ο οποίος χρειάστηκε πολλές φορές να ασχοληθεί με ζητήματα που υπερβαίνουν την ειδικότητά του, μια ειδικότητα πιο ταιριαστή στη στόχευση του ΔΙΣΠΑ, στο οποίο ευτυχώς το ρόλο κάλυψε για πολλά χρόνια η Ιστορικός Τριανταφυλλιά Καισάρου-Πανταζοπούλου. Το προσωπικό αυτό όμως ελάχιστο λόγο έχει στη λήψη αποφάσεων, αδυναμία που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην περαιτέρω ποιοτική αναβάθμιση.

Σύγκριση μεταξύ ανάλογων περιπτώσεων Μουσείων.

Για να γίνει μια σύγκριση, σε αντιδιαστολή με το Μ/ΠΑ, το Πολεμικό Μουσείο Αθηνών βρίσκεται σε καθεστώς ΝΠΔΔ, ενώ διατηρεί παραρτήματα σε Ναύπλιο, Χανιά, Θεσσαλονίκη και Τρίπολη. Λαμβάνει τακτική επιχορήγηση από το ΓΕΣ, που για ν’ αντιληφθούμε τα μεγέθη, κυμαίνεται περί τις 300.000€ ετησίως (δεδομένα ετών 2015-2016) και διαθέτει 7μελές ΔΣ (ΥΠΕΘΑ, 2018). Είναι πολύ απλό να φαντασιωθεί κανείς τι θα μπορούσε να κάνει το Μ/ΠΑ αν λάμβανε τέτοια ετήσια επιχορήγηση…
Το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου στη Μύκονο αποτελεί ένα παράδειγμα ΝΠΙΔ, ενώ το Ελληνικό Μουσείο Αυτοκινήτου ανήκει στο Ίδρυμα Θεόδωρου Χαρακιώνη (οπότε μιλάμε για καθεστώς Ιδιωτικού Ιδρύματος της κατηγορίας ΝΠΙΔ, αλλά με ιδρυτή ιδιώτη και όχι το Δημόσιο). Τέλος υπάρχουν και «ανεπίσημα» ιδιωτικά Μουσεία που κυρίως παρουσιάζουν συλλογές ιδιωτών.
Σημειωτέον, ότι στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρες, ισχύει για μεγάλο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς το καθεστώς υπαγωγής Μουσείων ή Μνημείων απ’ ευθείας στο Υπουργείο Πολιτισμού και την Εφορία Αρχαιοτήτων. Αυτή η κατάσταση διατηρείται προκειμένου να διαφυλάσσεται η τύχη της κληρονομιάς από ιδιωτικά συμφέροντα ενάντια στο Δημόσιο. Το καθεστώς αυτό δημιουργεί και αρκετές επιπλοκές στη συνεργασία με εξωτερικούς παράγοντες (εθελοντές, χορηγοί, Ιδιωτικά Ιδρύματα), πλην όμως είναι εύλογες και οι ανησυχίες όσων επιμένουν στη διατήρησή του. Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια μετάβασης των Κρατικών Μουσείων σε καθεστώς ΝΠΔΔ, κάτι που βρίσκει πολλές αντιστάσεις, παρόλο που το καθεστώς αυτό θεωρείται ήδη αρκετά ασφαλές έως «δύσκαμπτο» σε σχέση με την περίπτωση των ΝΠΙΔ. Η προβληματική ξεκινάει από το γεγονός ότι στο ΔΣ μπορούν να συμμετέχουν και μέλη προερχόμενα εκτός του Δημοσίου, μη λογοδοτώντας σε αυτό αναφορικά με τις επιλογές τους (Βαλασόπουλος, χ.χ.). Ένας τέτοιος προβληματισμός ίσως δυσκολεύει και την Πολεμική Αεροπορία να αποδεχθεί θεσμική αυτονόμηση του Μ/ΠΑ. Τα Αεροσκάφη της ΠΑ δεν υπόκεινται σε τόσο αυστηρούς περιορισμούς όσο τα Αρχαιολογικά Ευρήματα, ενώ η πολυπλοκότητα κατασκευής και ανακατασκευής τους θα μπορούσε ν’ αποτελέσει πεδίο εκμετάλλευσης και εμπορευματοποίησης μερών τους. Επιπλέον, ίσως και με το φόβο της σχετικότητας του τί θα θεωρήσει η εκάστοτε κυβέρνηση ως σημαντικό κειμήλιο, η ΠΑ, λαμβάνει υπόψη και την άσχημη πιθανότητα να γίνει ανταλλαγή κάποιου ιδιαίτερα σπάνιου, ή σημαίνοντος εκθέματος.
Ακόμα όμως και λαμβάντοντας υπόψη τις προβληματικές των αλλων επιλογών (ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, κλπ), φείλουμε να ομολογήσουμε ότι και η ίδια η ηγεσία (ΠΑ, ΓΕΑ, ΓΕΕΘΑ) δεν έχει αποδειχθεί, πάντα, ιδιαίτερα σεβαστική απέναντι στα εκθέματα. Παρά την άγνοια της Εφορίας Αρχαιοτήτων για το θέμα της Αεροπορικής Αρχαιολογίας, ίσως να ήταν και πιο εμμονική με τη διατήρηση και φύλαξή τους, απ’ όσο η ηγεσία της ΠΑ. Για παράδειγμα, η επαναφορά του Spitfire Mk.IX/LF S/N-MJ-755 σε αεροπλόιμη κατάσταση, θεωρητικά αντίκειται στην γενικότερη αρχή της διατήρησης της αυθεντικότητας, ενώ θέτει το μοναδικό Ελληνικό Spitfire σε επιπλέον κίνδυνο απώλειας. Θεωρητικά δηλαδή, υπό την Εφορία Αρχαιοτήτων το Spitfire δε θα επιτρεπόταν να γίνει αεροπλόιμο. Βέβαια αυτό το παράδειγμα παρατίθεται καθαρά για λόγους ακραίας σύγκρισης, καθώς κανονικά ένα αεροσκάφος είναι πιο πιθανό να περάσει στην διαχείριση της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων (ΥΝΜΤΕ) και όχι στην Εφορία Αρχαιοτήτων, για ευνόητους λόγους.

Παραδείγματα κακής διαχείρισης της Αεροπορικής Κληρονομιάς.

Μια πρόσφατη περίπτωση κακής διαχείρισης της κληρονομιάς ήταν εκείνη του αεροσκάφους F-104G S/N-7415, έκθεμα του Μ/ΠΑ. Ετοιμάστηκε να δοθεί σαν δώρο κατά τη διάρκεια διπλωματικών επαφών σε υπουργό του Κατάρ, γεγονός που αποδείκνυε περίτρανα ότι το ενδιαφέρον του ΓΕΕΘΑ για τη διάσωση της κληρονομιάς του, δεν υπερβαίνει την πολιτική βούληση (μάλιστα κάμπτεται αρκετά εύκολα). Την ανεπίσημη καταγγελία της πρότασης αυτής έκανε ο Θέμης Βρανάς (Themis Vranas, 2018 [Facebook post]) και τα γεγονότα επιβεβαιώνει και ο Ιωάννης Μυλωνάς, Συνταξιούχος Τεχνικός Συντήρησης του Μουσείου (Βλέπε σχετικό άρθρο: Συνέντευξη με τον Ιωάννη Μυλωνά.). Η εντολή για την προετοιμασία δόθηκε από το ΥΠΕΘΑ, και δυστυχώς επρόκειτο να υλοποιηθεί από το ΓΕΑ, αν δεν προέκυπταν αντιστάσεις από το Μουσείο ΠΑ. Λόγω της βιασύνης του Υπουργείου να πραγματοποιηθεί η δωρεά, επελέγη το F-104G S/N-7415 που είχε μόλις συντηρηθεί στο Μουσείο. Το συγκεκριμένο έκθεμα είναι μεγάλης αξίας καθώς είναι το μοναδικό F-104 που έχει υποστεί κανονική αποστρατικοποίηση, επομένως διατηρείται σε τέτοια τεχνική κατάσταση που να μπορεί να επανέλθει σε αεροπλόιμη. Μάλιστα κατά την επίσκεψη του υπουργού του Κατάρ, στην Ελλάδα, ο τότε Υπουργός Άμυνας τον κάλεσε να δει το επικείμενο απόκτημα, πάνω στο οποίο είχε προστεθεί το όνομά του (Khalid bin Mohammad Al Attiyah).

Αργότερα, με διάφορα τερτίπια, οι υπόλογοι για την προετοιμασία του το αντικατέστησαν με ένα άλλο RF-104 (φωτοαναγνωριστική έκδοση) που έβαψαν με τον ίδιο τρόπο και προσέθεσαν το S/N-7415 του πρώτου στην άτρακτο, στην προσπάθεια να παραπλανήσουν λίγο την ηγεσία. Τελικά, λόγω των γενικότερων αντιδράσεων κανένα από τα δύο αεροσκάφη δεν έφυγε από το Μουσείο, και το ατυχές περιστατικό έληξε με την ευτυχή ένταξη και του RF-104 στο δυναμικό των εκθεμάτων του Μουσείου. Το περιστατικό αυτό όμως δείχνει με πολύ ανάγλυφο τρόπο, πώς το Μ/ΠΑ, υπό αυτές τις συνθήκες είναι έρμαιο στιγμιαίων αποφάσεων ιεραρχικά ανώτερων κλιμακίων, τα οποία στελεχώνονται από ανθρώπους που δεν έχουν γνώση της αξίας των εκθεμάτων.
Και δεν είναι το μόνο. Τον Ιούλιο του 2016 αποσπάστηκε από το Μ/ΠΑ με προορισμό τον προαύλιο χώρο του ΓΕΑ (εκτός Μουσείου δηλαδή) το F-5A S/N-63-8405, το οποίο αποτελούσε ιδιαίτερο έκθεμα καθώς ήταν το πρώτο του τύπου που παρέλαβε η ΠΑ.
Σε άλλη περίπτωση, κατά τη μετάβαση ηγεσίας της ΠΑ, δόθηκε ως δώρο μια κάσκα πιλότου P-4 του Μουσείου μεγάλης αξίας, στον αξιωματικό που ανέλαβε. Την κάσκα αναγνώρισε ο Θέμης Βρανάς πάλι (Themis Vranas, 2020, [Facebook post]), μέσα από την φωτογραφική κάλυψη της τελετής, και αποτελεί απορίας άξιον το πώς μπορεί οποιοσδήποτε υψηλά ιστάμενος στο ΓΕΑ ή το ΓΕΕΘΑ ν’ αποσπά εκθέματα σε αποθήκευση και να τα κάνει προσωπικά δώρα.

Η σχετικά απερίσκεπτη συμπεριφορά της ηγεσίας της ΠΑ αναφορικά με την κληρονομιά του αποσυρθέντος εξοπλισμού της επεκτείνεται και σε δείγματα εκτός δικαιοδοσίας του Μ/ΠΑ. Για παράδειγμα, το 2003, το NF-5A S/N-Κ-3014 κατέληξε ως δώρο στη Σλοβακία, όπου και εκτίθεται με ελληνικά χρώματα στο Múzeum Letectva Košice. Προφανώς έγινε μέσα στα πλαίσια διπλωματικών επαφών, αλλά χωρίς κανένα αντάλλαγμα σχετικό με την αεροπορική κληρονομιά (γνωστό σε εμάς τουλάχιστον).
Το ίδιο απερίσκεπτα, η ΠΑ αποφάσισε τη διάθεση προς πώληση του συνόλου των αεροσκαφών αεροψεκασμού Grumman G-164 AgCat σαν πακέτο, με ανταλλακτικά και 10 κινητήρες (ΓΕΑ, 2014). Κατόπιν αντιδράσεων, ματαίωσε το διαγωνισμό (ΓΕΑ, 2017, Απρίλιος 5) με πρόθεση να πουλήσει 9 και να κρατήσει 2 αεροσκάφη. Τελικά, με τη νέα προκήρυξη διέθεσε προς πώληση τα 8, από τα 11 αεροσκάφη του τύπου (ΓΕΑ, 2017, Ιούνιος 9) και παραχώρησε τρία στο Μ/ΠΑ.
Τον Δεκέμβριο του 2015, το Μουσείο βρέθηκε να χάνει ένα έκθεμά του, το ελικόπτερο Agusta Bell AB-47G-5 S/N-7893 καθώς πιθανότατα (υπόθεση Θέμη Βρανά), από αμέλεια δεν είχε διαγραφεί από τον διαγωνισμό εκποίησης κάποιων ελικοπτέρων της ΠΑ, το 2013-’14 (ΓΕΑ, 2013).
Από τα τελευταία γεγονότα που αξίζουν αναφοράς, είναι η αποψίλωση και μετέπειτα μετακίνηση του N.2501 Noratlas 53-258 από το Μουσείο στην Ελευσίνα, όπως τα περιγράφει ανάγλυφα ο Ιωάννης Μυλωνάς στη συνέντευξη που έλαβα.  Τα αποψιλωμένα τμήματά του χρησιμοποιήθηκαν για το Noratlas που εστάλη για το μνημείο της Κύπρου, οπότε θεωρείται δύσκολο να επιστραφούν, και με την απομάκρυνση του κυρίως κελύφους του αεροσκάφους προς την Α/Β Ελευσίνας (όταν αυτή ολοκληρωθεί), το Μουσείο θα χάσει ένα έκθεμα μεγάλης σημασίας καθώς αποτελεί ένα από τα πρώτα (Νο4) της γαλλικής γραμμής παραγωγής, και πιθανώς το παλαιότερο από αυτά που διασώζονται (Βλέπε σχετικό άρθρο: Συνέντευξη με τον Ιωάννη Μυλωνά.) Σημειώνεται ότι, όποτε οι υπεύθυνοι του Μουσείου έχουν ζητήσει αποσυναρμολόγηση αεροσκαφών και μεταφορά τους προς το Μουσείο, βρίσκονται αντιμέτωποι με διάφορες δικαιολογίες άρνησης, ενώ η αποσυναρμολόγηση ως δια μαγείας δρομολογείται τάχιστα με εντολή άνωθεν παρά τις αντιρρήσεις τους, όταν ένα έκθεμα φεύγει από το Μουσείο.

Ένα άλλο ζήτημα που αποτελεί μόνιμη πληγή του Μουσείου Π.Α. και δε βρίσκει λύση καθαρά λόγω έλλειψης πολιτικής βούλησης, είναι το θέμα της στέγασης των εκθεμάτων. Η στέγαση αποδείχτηκε ο μεγαλύτερος πονοκέφαλος όλα αυτά τα χρόνια, καθώς η έλλειψή στεγασμένων χώρων καθιστά σχεδόν ανώφελη κάθε προσπάθεια συντήρησης των παρόντων εκθεμάτων, πόσο μάλλον την προσθήκη νέων, καθώς η ορατή φθορά ενός φρεσκοβαμμένου αεροσκάφους ξεκινά ήδη ένα μόλις χρόνο, μετά την έκθεσή του στις καιρικές συνθήκες. (Μάρτυρας η φθορά του άλλοτε φρεσκοβαμμένου Noratlas). Σημειώνεται ότι η Π.Α. διαθέτει ιστορικά υπόστεγα σε βάσεις της, τα οποία αφ’ενός οφείλει να διατηρήσει, αφ’εταίρου είναι εφικτό να αποσυναρμολογήσει και να μεταφέρει στο Μουσείο Π.Α. για να στεγάζει εκθέματα. Το εγχείρημα αυτό έχει γίνει με το Υπόστεγο «Λερος» στο παρελθόν, και για ανεξήγητο λόγο δεν έγινε και με το υπόστεγο Τεχνικής Βάσης της Ολυμπιακής, που κατεδαφίστηκε πρόσφατα. (περισσότερα για το θέμα των εγκαταστάσεων μπορείτε να διαβάσετε στο άρθρο: Μνήμη και αεροδρόμια ή κατασκευές που εξυπηρέτησαν την Αεροπορία.)  Το πρόβλημα αυτό είναι υπεύθυνο για χρόνια «γκρίνια» από πλευράς των υπευθύνων του Μουσείου αλλά και των επισκεπτών, ιδίως όταν πρόκειται για αεροσκάφη με ιδιαίτερα βαψίματα όπως τα επετειακά. Η τραγική ειρωνία θέλει, ακόμα και όταν ικανοποιείται το κοινό με τη στέγαση ενός σημαντικού φρεσκοσυντηρημένου εκθέματος, αυτή να γίνεται πληρώνοντας κάποιο άλλο τίμημα, εν αγνοία του. Εν προκειμένω, στη Γιορτή της Αεροπορίας το Νοέμβριο του 2022, η ευχή πολλών για στέγαση του F-104 s/n FG-7151 «Ολυμπος» συνοδεύτηκε με την απομάκρυνση εκτός υποστέγου ενός ευαίσθητου εκθέματος, του Pοu du Ciel – «Καλλιοπίτσα». Το αεροσκάφος ΗΜ.14 Pou du Ciel «Καλλιοπίτσα – ΚΑΛΛΟΝΗ ΛΕΣΒΟΥ» ήταν μια προπολεμική σχεδίαση του Γάλλου μηχανολόγου – πιλότου Henri Mignet, που είχε οραματιστεί ένα αεροσκάφος που ο καθένας μπορούσε να κατασκευάσει με απλά υλικά σπίτι του. Το συγκεκριμένο α/φος δωρήθηκε από τον κατασκευαστή και ιδιοκτήτη του κ. Κώστα Καρπαθόπουλο το 1997 στην Αεροπορική Ακαδημία Ελλάδας, η οποία με τη σειρά της το δώρισε στο Μουσείο Π.Α. Η εορτή του 2022 λοιπόν βρήκε το μικρό αυτό έκθεμα εκτός στέγασης και είναι απορίας άξιον τι έγινε μεταξύ 5-6 Νοεμβρίου 2022, όταν η περιοχή χτυπήθηκε από πολύ έντονη κακοκαιρία.

Παραδείγματα επωφελούς διαχείρισης εκθεμάτων.

Βέβαια οι πωλήσεις και οι παραχωρήσεις δεν είναι απαραίτητα κακές επιλογές. Ένα παράδειγμα καλής πρακτικής ήταν η παραχώρηση του F-104G S/N-63-13643 από το Αεροπορικό Φυλάκιο Αγρινίου στην Αεροπορική Βάση Torrejon στην Ισπανία. Το αεροσκάφος είχε υπηρετήσει με την Ισπανική Αεροπορία, αλλά είχε περιέλθει σε καθεστώς MAP (Military Assistance Program) σε αμερικάνικη κυριότητα, και ως τέτοιο παραχωρήθηκε στην Ελλάδα. Το αεροσκάφος, μετά την απόσυρσή του, δεν αποτελούσε έκθεμα του μουσείου, αλλά τεμάχιο κατηγορίας Ε1 σε απόθεση, από τα αρκετά που υπάρχουν στο Αεροπορικό Φυλάκιο Αγρινίου. Δυστυχώς, ως παράπλευρη απώλεια μιας κατά τα άλλα θετικής κίνησης, μαζί του έφυγαν τα τελευταία δείγματα ακροπτερυγικών δεξαμενών του τύπου που υπήρχαν διαθέσιμα στην Ελλάδα, καθώς όλα τα άλλα είχαν εκποιηθεί ως Scrap, με αποτέλεσμα σε μελλοντικές ελληνικές αποκαταστάσεις F-104 Starfighter, ν’ απουσιάζει αυτό το εξάρτημα. Tα αεροσκάφη σαν αυτό, που έχουν δοθεί στην Ελλάδα με καθεστώς MAP είναι δύσκολα αξιοποιήσιμα, καθώς επιβάλλεται η καταστροφή του μεγαλύτερου αριθμού τους, και διατήρηση ελάχιστων δειγμάτων με εξάλειψη μεγάλου μέρους του μηχανικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (κινητήρες και λοιπά) (Βρανάς, 2017). Επομένως η διαδικασία διάσωσης ενός τέτοιου τεμαχίου, ακόμα και αν δοθεί ως δωρεά σε ξένο αεροπορικό μουσείο που κατάφερε να διαπραγματευτεί την απαλλαγή του από τους περιορισμούς MAP, είναι μια επιτυχία. Ώς αντάλλαγμα για εμάς, η παραχώρηση της άδειας διάσωσής του από τις αμερικανικές αρχές στους Ισπανούς, αποτελεί ένα καλό προηγούμενο που θα πρέπει να εκμεταλλευτούμε, καθώς αποδεικνύεται ότι υπάρχουν δυνατότητες μεταποίησης, όπως αυτές καθορίζονται από τις οδηγίες που εκδίδει το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ (Office of the Deputy Secretary of Defense / Department of Defence, 2015). Η πώληση εκθεμάτων δε συστήνεται καθώς η αξία ενός εκθέματος είναι μεταβλητή (συνήθως προς τα πάνω) και μπορεί να εξισωθεί η απώλεια μόνο με αντικατάσταση εκθέματος ίσης ή ανώτερης συλλεκτικής αξίας, προϋπολογίζοντας την υπεραξία που μπορεί να πάρει σε αντίθεση με ένα απλό χρηματικό αντάλλαγμα. Μια καλή ανταλλαγή τέτοιου είδους ήταν η παραχώρηση ενός F-102A S/N-56-1052 το οποίο είναι σε έκθεση στο Ολλανδικό Μουσείο της KLu στο Soesterberg, με αποδοχή του Lim-R2bis (πολωνικής κατασκευής Mig-15bis), το οποίο βάφτηκε ως ρέπλικα ενός από τα Mig-15 που πέταξε ο Ρώσος Yevgeni Pepelyayev, ο μεγαλύτερος άσος του Πολέμου της Κορέας.

Επίλογος.

Μπορεί να μοιάζει απόμακρα συνδεδεμένο, όμως η νομική υπόσταση του Μουσείου Αεροπορικής Ιστορίας (εν προκειμένω του Μ/ΠΑ που διαθέτουμε) είναι και αυτή που θα καθορίσει πολλές μελλοντικές επιλογές, ενώ μπορεί να διασφαλίσει ή να διακινδυνέψει το μέλλον σημαντικών εκθεμάτων του. Επιπλέον, έχει άμεσες επιπτώσεις στις δυνατότητες συνεργασίας με τον ιδιωτικό χώρο, όσμωσης με τον εθελοντισμό, αγοραπωλησιών από ιδιώτες και συμμετοχή σε δημοπρασίες, αλλά κυρίως και στην οικονομική του αυτονομία. Η σύσταση του διοικητικού προσωπικού και υφισταμένων, κρίνεται επίσης σημαντική και εξαρτώμενη από τις παραπάνω επιλογές. Ίσως θα έπρεπε να εξεταστούν όλες οι εναλλακτικές λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες της περιόδου που διανύουμε, αλλά με μια προοπτική δεύτερης φάσης αλλαγών στο μέλλον. Πιθανώς με εξασφάλιση διοικητικής αυτονομίας της ΔΙΣΠΑ σε επίπεδο Σμηναρχίας, και την επανίδρυση ενός Μουσείου Αεροπορικής Ιστορίας (και όχι μόνο Π.Α.) ως υφιστάμενη ΝΠΔΔ, ή ΝΠΙΔ αν είναι νομικά εφικτό, θα εξασφαλιζόταν μια περεταίρω ελευθερία κινήσεων και σταθερή κρατική επιχορήγηση, χωρίς όμως η πορεία του Μουσείου να διαφεύγει του ελέγχου της Π.Α.

 

Μώρης Γεώργιος – 2022 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

---

Πηγές

• Office of the Deputy Secretary of Defense / Department of Defence (2015). «Defense Materiel Disposition Manual.» στο DoDM 4160.21 (Τόμος 1).)
• Themis Vranas (2018, Απρίλιος 5). [Facebook Post]. Αεροπορική Ιστορία Στην Ελλάδα- Aviation History in Greece. [Facebook Group]. https://www.facebook.com/themis.vranas/posts/pfbid02XSdy3LdGtLfkomeqa7XSB32C2VeGiTMRQPbFVUuk73HAT1C9yrzLBQM66yitu3V9l (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Themis Vranas (2020, Ιανουάριος 22). [Facebook Post]. Αεροπορική Ιστορία Στην Ελλάδα- Aviation History in Greece. [Facebook Group] https://www.facebook.com/groups/169809153136743/permalink/2633298270121140/. (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Βαλασόπουλος, Μ. (χ.χ.). Nα μη γίνουν τα μουσεία ΝΠΔΔ. Εφημερίδα Των Συντακτών – Efsyn.gr. https://www.efsyn.gr/tehnes/art-nea/277541_na-mi-ginoyn-ta-moyseia-npdd (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Βρανάς, Θ. (2015, Νοέμβριος 5). C-47A Dakota 49-2622: Ο θρυλικός Ποσειδώνας της ΠΑ που πολέμησε στη Κορέα. Defenceline.Gr Άμυνα & Ασφάλεια. http://defenceline.gr/index.php/enoples-dynameis/polemikh-aeroporia/item/3327-dakota (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Βρανάς, Θ. (2017, Νοέμβριος). «Ένας «Αστρομαχητής» πάει Ισπανία». στο Πτήση & Διάστημα. Τεύχος 378. σελ.108–114.
• ΓΕΑ, Δ’Κλάδος Δ/νση Οικονομικού (Δ6) Τμήμα Προμηθειών (4α). (2017, Απρίλιος 5). Ματαίωση και Επανάληψη Ανοικτού Πλειοδοτικού Διαγωνισμού για την Εκποίηση Α/Φ Grumman G-164, Α/Κ R1340-A1 και Αποθέματος Ανταλλακτικών Υποστήριξης. ΑΔΑ: ΩΩΑΥ6-ΚΒΕ
• ΓΕΑ, Υπηρεσία Προμηθειών, Τμήμα Προκήρυξης (2013, Απρίλιος 1). Ανακοίνωση Πλειοδοτικού Επαναληπτικού ∆ιαγωνισµού ∆Ε. 5/13. ΑΔΑ: ΒΕΑΛ6-ΦΦ2
• ΓΕΑ, Υπηρεσία Προμηθειών, Τμήμα Προκήρυξης (2014, Φεβρουαρίου 18). Ανακοίνωση εκ Νέου Μετάθεσης Ηµεροµηνίας ∆ιενέργειας ∆ιαγωνισµού ∆. 53/13. ΑΔΑ: ΒΙΦ56-4ΥΘ
• ΓΕΑ, Υπηρεσία Προμηθειών, Τμήμα Προκήρυξης (2017, Ιουνίου 9). Ανακοίνωση Επαναληπτικού Πλειοδοτικού Διαγωνισμού ΔΕ.31/17. ΑΔΑ: Ω1ΕΑ6-ΓΟΟ
• Διεύθυνση Ιστορίας ΠΑ. (χ.χ.). Ελληνική Πολεμική Αεροπορία. https://www.haf.gr/history/haf-history-museum-mispa/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• ΥΠΕΘΑ, Γραφείο Νομοθετικής Πρωτοβουλίας, Τμήμα Κοινοβουλευτικού Ελέγχου. (2018). Κοινοβουλευτικός Έλεγχος κατόπιν Ερώτησης και ΑΚΕ 2204/121//20-12-17 της Βουλής των Ελλήνων, σχετικά με τις Ανώνυμες Εταιρείες, τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου & και τα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου που υπάγονται σε κάθε Υπουργείο.