Η Αεροπορική Αρχαιολογία, είναι κάτι καινούριο αν τη δούμε συγκριτικά με τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας που ασχολούνται με το παρελθόν και κυρίως τα αποτυπώματά του. Ταυτόχρονα, αν τη δούμε σε σχέση με τη διάρκεια της Αεροπορικής Ιστορίας, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι αποτελεί μία από τις πιο περίεργες κατευθύνσεις αναδίφησης στο παρελθόν, με διαφορά μόλις μισού αιώνα από τη δημιουργία ενός τέτοιου παρελθόντος (του αεροπορικού εν προκειμένω), ίσως και λίγο παραπάνω, αν συμπεριλάβουμε και την πρώτες πτήσεις που προηγήθηκαν του αεροπλάνου.
Με αυτό υπόψη, κάποιοι ίσως να προτιμούσαν τον όρο «Αεροναυτική Αρχαιολογία» (Robertson και συν., 1978), κάτι που δε θα έβλεπε άστοχο και ένας διευθυντής μουσείου, ή επιμελητής μουσειακών εκθέσεων, μιας και κάποια από τα πρώτα μουσειακά αντικείμενα ανάλογου ενδιαφέροντος ήταν κινέζικοι χαρταετοί, που από το 1876 εκτίθενται στο Smithsonian Institute της Ουάσινγκτον. Αντίστοιχα, τμήματα της περίεργης μηχανής του Sir Hiram Maxim, και υπολείμματα των αερόστατων των Montgolfier αποκτήθηκαν από το Science Museum του Λονδίνου, ενώ στο ίδιο Μουσείο, ήδη από το 1912, έχουμε και το πρώτο αεροπλάνο για μόνιμη έκθεση (Βογιατζής, 2003). Από τις πρώτες επιτυχημένες πτήσεις με αεροπλάνα στην αυγή του 20ού αιώνα, μεσολάβησαν μονάχα περίπου 50 χρόνια μέχρι τις πρώτες καλά οργανωμένες προσπάθειες διάσωσης αεροπορικού υλικού και υπολειμμάτων του αεροπορικού πολέμου.
Δύο σημαντικές προτεραιότητες εκκίνησαν τη δεκαετία εκείνη μια οργανωμένη εκστρατεία εκταφής-ανάσυρσης/ανέλκυσης-συλλογής τους. Αυτές ήταν, αφενός η αναζήτηση αγνοουμένων αεροπόρων και απόδοση των λειψάνων στους συγγενείς και αφετέρου η εκκαθάριση του εδάφους από εκρηκτικές ύλες. Αν μπορούμε να ξεχωρίσουμε ένα σημείο καμπής στην όλη μεθοδολογία, αυτό ίσως να ήταν η αποστράγγιση της IJsselmeer στην Ολλανδία. Η περιοχή ήταν ένα από τα συχνότερα περάσματα των αεροπορικών δυνάμεων που επέδραμαν κατά τον Β’ΠΠ από αμφότερες πλευρές, με αποτέλεσμα ν’ αποτελούν συχνή επιλογή γι’ αναγκαστικές προσγειώσεις, ελεγχόμενες προσκρούσεις, ή και απλά σημείο πτώσης καταρριφθέντων αεροσκαφών. Λόγω της φύσεως των αποστολών δε, πολλά έφεραν μεγάλο φορτίο πυρομαχικών και βομβών. Προκειμένου λοιπόν να παραδοθεί το αποστραγγισμένο πεδίο για γεωργική ή οικοδομική χρήση, θα έπρεπε να καθαριστεί από επικίνδυνα υλικά, οπότε αυτό απαιτούσε μία οργανωμένη προσπάθεια από την RNAF με συνδρομή Μηχανικών του Στρατού και της Υπηρεσίας Υδάτινων Δρόμων, αλλά και της Υπηρεσίας Στρατού που ασχολείται με τους Πεσόντες (Army Grave Service), καθώς ήταν πιθανό να υπήρχαν και λείψανα αγνοουμένων στα κουφάρια των αεροπλάνων. Υπολογίζεται ότι περίπου 6.000 αεροσκάφη έπεσαν στην Ολλανδία, ενώ πάνω από 130 περιλαμβάνει η λίστα των ανακαλυφθέντων μιας 20ετίας στην περιοχή της λίμνης (Robertson και συν., 1978). Αντίστοιχες οργανωμένες προσπάθειες έγιναν παράλληλα και στην Μ. Βρετανία. Η ενδελεχής καταγραφή των διαδικασιών (ενίοτε ακόμα και υπό τη μορφή ντοκιμαντέρ), δημιούργησε αρκετά παραδείγματα, ώστε ένας σύγχρονος Αεροπορικός Αρχαιολόγος να μπορεί να βρει έτοιμες λύσεις, ή να προνοήσει επερχόμενα προβλήματα. Η εμπειρία αυτή διαμοιράζεται τόσο μέσα από επίσημη αλληλογραφία μεταξύ των ενδιαφερομένων, όσο και μέσα από βιβλία, ή απλές δημοσιεύσεις σε περιοδικά.

Σήμανση (Vliegtuigwrak Crashpaal )που υποδεικνύει τοποθεσία συντριβής αεροσκάφους στη Flevoland. Ανάλογα την περιοχή αλλάζουν και τα χρώματα. Φωτογραφία: Νικόλαος Μπατζάκης.

Κάποιος θα μπορούσε ν’ αναρωτηθεί γιατί να χρησιμοποιηθεί αυτός ο «βαρύς» όρος της «Αρχαιολογίας» μπροστά από το «Αεροπορική»… Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι είναι ελαφρώς οξύμωρος συνδυασμός, καθώς τα αεροπλάνα δεν είναι αρχαία, ενώ κατά πάσα πιθανότητα, λόγω περιορισμών, δύσκολα θα περάσουν σε μεγάλους αριθμούς στη διαχείριση μιας ΥΝΜΤΕ (Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων). Είναι όμως ένας γενικότερος συμβιβασμός που γίνεται και στην περίπτωση του ευρύτερου πλαισίου της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας, με την οποία κοινό πεδίο μοιράζεται και η Αεροπορική. Tα βιομηχανικά κατάλοιπα, είτε αποτελούν υλικά εξόρυξης (πρώτες ύλες), είτε είναι μηχανισμοί παραγωγής και επεξεργασίας (μηχανές, μύλοι, αντλίες), είτε είναι ευρύτερες εγκαταστάσεις (βιομηχανίες, φράγματα, υδροηλεκτρικοί σταθμοί), είτε είναι σχετικά με τις μεταφορές (γέφυρες, σιδηρόδρομοι, πύργοι ελέγχου), όλα αυτά, είναι κάθε άλλο παρά αρχαία, όμως έχουν μεγάλη αξία για τον άνθρωπο, όταν προσπαθεί να εξηγήσει την μοντέρνα και μεταμοντέρνα εικόνα του. Και είναι αλήθεια ότι, ήδη από τις απαρχές της Αεροπορικής Ιστορίας, περίπου το 1920, είχε αρχίσει να εμφανίζεται η Βιομηχανική Αρχαιολογία, εστιασμένη κυρίως σε μηχανές και κατασκευές κοινής ωφελείας (Βιομηχανική Αρχαιολογία – Γενικές Πληροφορίες. χ.χ.) Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή η «κοινότητα διατήρησης» της κληρονομιάς που στα αγγλικά συχνά αναφέρεται ως «Historical / Preservation Society» (Historical society, χ.χ.), αποτελούταν τόσο από ακαδημαϊκούς, όσο και από ερασιτέχνες, ενίοτε πρώην εργαζόμενους με το (ή στο) συγκεκριμένο αντικείμενο που διέσωζαν. Ελλείψει (ακόμα και τώρα) ξεκάθαρης ακαδημαϊκής κατεύθυνσης με τον τίτλο: «Αεροπορικός Αρχαιολόγος», όσοι ασχολούνται μ’ αυτή έτυχαν διάφορων τίτλων, όχι πάντα τιμητικών, τους οποίους μεταφέρω αγγλιστί, όπως τους αναφέρει ο Chaters Graham: «wreckologists, wreck-hunters, grave-robbers, […] aviation archaeologists, aviation enthusiasts, etc» (Chaters, 2013, σελ.1). Στην περίπτωση της Αεροπορικής Αρχαιολογίας βέβαια υπάρχει ένας λόγος που θα μπορούσε να μας κάνει τον όρο ακόμα πιο δόκιμο. Η διάσωση του αεροπορικού υλικού, πολύ συχνά γίνεται με μεθόδους που θυμίζουν αυτές των αρχαιολόγων, ιδίως από τη στιγμή που εκπληκτικά μεγάλο μέρος του βρισκόταν, ή εξακολουθεί να βρίσκεται, κρυμμένο, θαμμένο, ή ποντισμένο. Μάλιστα, η διαδικασία ανακατασκευής του παρελθόντος γίνεται ακόμα πιο ικανοποιητική καθώς, ενώ οι κλασικοί αρχαιολόγοι αναγκάζονται να κάνουν πολλές υποθέσεις, οι αεροπορικοί αρχαιολόγοι έχουν τη δυνατότητα να συμπληρώσουν πολύ περισσότερα κενά στην αφήγηση, χάρη στην εγγύτητα των γεγονότων, στην πληθώρα αρχείων, αλλά και τη διαθεσιμότητα μαρτυριών ζώντων ανθρώπων. Ο αεροπορικός αρχαιολόγος λοιπόν μπορεί, σε κάποιες ξεχωριστές περιπτώσεις να απεικονίσει πολυπρισματικά, ίσως με μεγαλύτερη πληρότητα, ένα γεγονός, συμπεριλαμβάνοντας πολλούς δυναμικούς παράγοντες. Λαμβάνει υπόψη την παρουσία συγκεκριμένων ανθρώπων, δέντρων, ζώων, κτηρίων, ακόμα και καιρικών συνθηκών, καθώς για πολλά από αυτά ενδέχεται να υπάρχουν μαρτυρίες, καταγραφές, τεκμήρια (De la Bédoyère, 2001). Προφανέστατα, η δυνατότητα αυτή έχει ένα χρονικό όριο μέσα στο οποίο είναι αποδοτική. Μετά την πάροδο 80-90 χρόνων από το γεγονός, εκλείπουν συνήθως οι ζωντανοί μάρτυρες, οπότε εκεί μπορούμε μόνο να ελπίζουμε στην προνοητικότητα κάποιου να καταγράψει το γεγονός. Ενδιαφέρον ήταν το παράδειγμα που αναφέρει ο Guy de la Bédoyère για την επίλυση μιας από τις πιο συχνές σπαζοκεφαλιές για τους ερευνητές Αεροπορικής Ιστορίας, αυτής της ταύτισης του S/N ενός αεροσκάφους με το αντίστοιχο ID Letter που φορούσε. Είναι εκνευριστικό που ποτέ δεν καταγράφονταν πουθενά οι αντιστοιχίες και άλλο τόσο είναι εκνευριστικό που κανένας δεν τα θυμάται. Για καλή τύχη των ερευνητών (που ήθελαν να ανακατασκευάσουν ένα οπτικά ακριβές Spitfire), ένας πιτσιρικάς που κατά την περίοδο του πολέμου έπαιζε έξω από το αεροδρόμιο, είχε το συνήθειο να καταγράφει τα αεροπλάνα που απογειωνόντουσαν με βάση το ID Letter και όχι το S/N, καθώς και την ώρα απογείωσής τους. Μ’ αυτές τις πληροφορίες, οι ερευνητές, μπόρεσαν να συνδέσουν τα ID Letters του ημερολογίου, με τα S/N του Βιβλίου Πτήσεων της Μοίρας, βάσει των κοινών ωρών απογείωσης (De la Bédoyère, 2001).
Συχνά, η ανεύρεση συντριμμιών αεροσκαφών γίνεται και κατόπιν καθοδήγησης ντόπιων. Οι πρεσβύτεροι ενδέχεται να ήταν οπτικοί μάρτυρες της πτώσης, οπότε μέχρι και τρέχουσα δεκαετία υπάρχουν μαρτυρίες πρώτου προσώπου για ένα γεγονός 80 χρόνια πριν. Σε άλλες περιπτώσεις η μαρτυρία διασώζεται μεσολαβημένη. Στην Ελλάδα τέτοιες μαρτυρίες έχουν συμβάλλει στον ακριβή εντοπισμό σημείων πρόσκρουσης, ή προσθαλάσσωσης. Αξιόλογη ανεύρεση στην Ηπειρωτική Ελλάδα είναι εκείνη των υπολειμμάτων του κινητήρα του Bloch MB.151/C1 Δ172 με το οποίο σκοτώθηκε ο Επισμηνίας Μόκκας Γεώργιος (πτώση την 15η Απριλίου του 1941), τα οποία παραδόθηκαν στον αδερφό του (Η “Αερομαχία Των Τρικάλων” … Μια Διαφορετική Προσέγγιση, 2013), και του ουραίου τμήματος της ατράκτου του PZL.24, με το οποίο σκοτώθηκε ο Υποσμηναγός Σακελλαρίου Ιωάννης (πτώση την 2α Νοεμβρίου 1940), που εκτίθεται στο Λαογραφικό Μουσείο Βιλίων (Κοσμίδης, χ.χ.). Τα τμήματα αυτά θεωρούνται σημαντικά, καθώς αποτελούν σπανιότατα υπολείμματα των δύο αυτών μαχητικών, που αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της αεράμυνας του ’40, ενώ είναι και από τα ελάχιστα των τύπων αυτών παγκοσμίως. Πιθανολογείται (καθώς επικρατεί σχετική σιγή ιχθύος) ότι υπάρχει ένα σπανιότατο τμήμα της ατράκτου (στο ύψος εθνοσήμου) του Bloch MB.151/C1 Δ173 κάπου στην Ιταλία σε συλλέκτη, ακόμα καλυμμένο με το αυθεντικό χρώμα. Δυστυχώς κυκλοφόρησε μόνο μια φωτογραφία του στο διαδίκτυο μεταξύ ιδιωτών, η οποία όμως ταυτίζεται απόλυτα με το αεροσκάφος όπως φαίνεται στις φωτογραφίες που διασώζονται μετά την κατάληψή του από τους Γερμανούς. Η σημασία του υπολείμματος αυτού, αν όντως υπάρχει, θα καθιστούσε την αγορά του με οποιοδήποτε κόστος απαραίτητη, ενώ θα συστηνόταν η μεταφορά, τοποθέτηση και ανάδειξή του μαζί με τα άλλα δύο προαναφερθέντα κειμήλια, στο Μ/ΠΑ ή οποιοδήποτε κεντρικό Μουσείο Αεροπορικής Ιστορίας δημιουργηθεί στο μέλλον.

Κομμάτι της δεξιάς ατράκτου που ταιριάζει απόλυτα με το Bloch MB.151/C1 Δ173 που καταλήφθηκε από τους Γερμανούς μετά την Πτώση της Ελλάδας. Η φωτογραφία κυκλοφόρησε σε πολλά φόρα αεροπορικού ενδιαφέροντος, χωρίς να παρέχονται περεταίρω πληροφορίες.

Οι ανελκύσεις από τον βυθό των ελληνικών θαλασσών είναι ακόμα πιο πολλές, με εντυπωσιακότερη την ανέλκυση του Ju-52/3mg8e id:4V+BT, Werk Nr.-7607 που σαν εγχείρημα προσέφερε μεγάλη εμπειρία στο Μ/ΠΑ, καθώς ήταν από τα μεγαλύτερα αεροπορικά ναυάγια που έχουν ανελκυστεί στον κόσμο, ενώ βοήθησε και στην απόδοση των λειψάνων ενός γερμανού στρατιώτη που βρέθηκε εντός του (Βογιατζής, 2003). Αντίστοιχα μεγάλη στιγμή ήταν η ανέλκυση του Blenheim Mk.IVF S/N-L9044, στου οποίου το κάθισμα κατάφερε να καθίσει ξανά ο χειριστής του Peter Gordon-Hall, μετά από 55 χρόνια (Δυστυχώς ο Peter Gordon-Hall απεβίωσε το Δεκέμβριο του 2004) (Neal, 2022). Στα αξιοπρόσεκτα είναι και η κατά λάθος ανέλκυση από αλιευτικό, των υπολειμμάτων του Arado Ar-196 A5 id:D1+?L Werk Nr.-100451. Προς το παρόν είναι ένα από τα ελάχιστα που διασώζονται παγκοσμίως . Τρία βρίσκονται στην Ελλάδα, ένα πλήρες Arado στο Αεροπορικό Μουσείου Φιλιππούπολης στη Βουλγαρία, και ένα ακόμα υπό ανακατασκευή στη Γερμανία (Koening, 2020). Λόγω της ευκολίας πρόσβασης στο μεγαλύτερο κομμάτι της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας, είναι πλέον σχετικά δύσκολο να ανακαλυφθούν μεγάλα ευρήματα, παρά μόνο όσα είναι μικρά για να παραμείνουν αόρατα από τους περαστικούς. Επομένως οι ελληνικές θάλασσες, γίνονται η ολοένα και συχνότερη πηγή εκπλήξεων, με αγγελιοφόρο την καταδυτική κοινότητα που έχει συμβάλλει τα μέγιστα στον εντοπισμό, καταγραφή, αλλά και ανέλκυση, ενώ φορείς όπως η ΙΕΝΑΕ, η IENAA και η ΟΕΑ αποτελούν πυλώνες της προσπάθειας (Καρατζάς, 2017; Παπαδημητρίου & Τοκμακίδης, 2019).

Ο Peter Gordon-Hall κάθεται ξανά στο κάθισμα του Blenheim μετά από μισό αιώνα. Φωτογραφία του Μ/ΠΑ.

Τα αεροναυάγια (εννοώντας τα αεροσκάφη που κατέπεσαν σε ύδατα και παραμένουν ποντισμένα) είναι πάρα πολλά και θα ανακαλυφθούν περισσότερα. Και όπως γίνεται και στα ναυάγια πλοίων, ενθαρρύνεται η αξιοποίησή τους στα πλαίσια του καταδυτικού τουρισμού (μετατροπή σε καταδυτικά πάρκα), εάν έχει πρώτα επιτευχθεί η καταγραφή τους (Καρατζάς, 2017). Προς το παρόν, την πιο επίσημη καταγραφή θα μπορούσε ν’ αναλάβει η ΟΕΑ, που συστάθηκε από το ΑΠΘ, και δραστηριοποιείται στην καταγραφή και τεκμηρίωση των ναυαγίων, ενώ σημαντική προϋπόθεση είναι η συμμετοχή των πολιτών σε ένα τέτοιο εγχείρημα. Γι’ αυτό το λόγο κρίνονται απαραίτητες οι πρωτοβουλίες ιδρυμάτων ή πανεπιστημίων για ενημέρωση του κοινού, όπως το πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης που σχεδιάστηκε από την ΟΕΑ με τίτλο «Εισαγωγή στις Μεθόδους και στις Διαδικασίες Εναλίων Αποτυπώσεων» (Παπαδημητρίου & Τοκμακίδης, 2019), καθώς από το 2003 ορίζονται ως πολιτισμικά αγαθά (Εφορία Ενάλιων Αρχαιοτήτων: Περιγραφή – Αρμοδιότητες, χ.χ.).
Σε όλες τις περιπτώσεις αεροπορικών ευρημάτων βέβαια, ο Αεροπορικός Αρχαιολόγος καθορίζει την προσέγγισή του βάσει μιας ιδιόμορφης ιεραρχίας κινήσεων. Προτεραιότητα έχει η ασφάλεια των εμπλεκόμενων συνεργείων, των λοιπών έμβιων όντων και του περιβάλλοντος, καθώς πολλά αεροσκάφη ενδέχεται να περιέχουν ακόμα ενεργά εκρηκτικά και ποσότητες καυσίμου. Είναι απαραίτητη η συνδρομή ομάδων εξουδετέρωσης εκρηκτικών, ιδίως όταν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την ύπαρξή τους. Η αναγνώριση του αεροσκάφους και της αποστολής του πριν την προσέγγισή του κρίνεται σωτήρια, καθώς μπορεί να υπολογιστεί ο φερόμενος οπλισμός και το αν θα τον είχε απορρίψει πριν την συντριβή, πληροφορία όμως που ποτέ δεν μπορεί να θεωρείται σίγουρη. Αμέσως επόμενη ιεραρχικά κίνηση, είναι η διασφάλιση πιθανών λειψάνων του πληρώματος του αεροσκάφους και αναγνώρισή τους (Robertson και συν., 1978). Πολλά σημεία πτώσης αεροσκαφών ενδέχεται ν’ αποτελούν σημεία όπου κείτονται πεσόντες, πολλοί εκ των οποίων αγνοούμενοι (ΜΙΑ). Οι ΗΠΑ ηγούνται στον τομέα ανεύρεσης των αγνοουμένων, με πολλούς φορείς όπως το Air Force Missing Persons Branch (χ.χ.) και το Project Recover, ένα project ανεύρεσης αεροναυαγίων και λειψάνων με χρήση υποβρύχιων ρομπότ (About Project Recover, χ.χ.). Αφού εξασφαλιστούν τα δύο ανωτέρω, τότε σχεδιάζεται με προσοχή η επιχείρηση διάσωσης του αεροπορικού υλικού, με διαδικασίες που να εξασφαλίζουν τις λιγότερες δυνατές φθορές. Προκειμένου να προβλεφθούν οι πιθανές παγίδες, η εφευρετικότητα και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων είναι απαραίτητες δεξιότητες, που όμως οφείλουν να συμπληρώνονται με μία καλή μελέτη παλαιοτέρων περιπτώσεων. Στις μελέτες περιπτώσεων στα βιβλία των Robertson et al, (1978), De la Bédoyère (2001) και Βογιατζή (2003), μπορεί κάποιος να αντιληφθεί αμέσως το είδος των δυσκολιών, όπως για παράδειγμα η ασφαλής αποκόλληση του αεροσκάφους από έναν αργιλώδη πυθμένα, η αξιοποίηση κυτίων ή μπαλονιών που γεμίζουν με αέρα για την αποκόλληση με σωστή κατανομή πίεσης στα σημεία ανάρτησης, η αξιοποίηση της άμπωτης και της πλημμυρίδας για τη μεταφορά του, η δημιουργία σταθερού εδάφους πάνω από λασπώδεις εκτάσεις έλους για την προσέγγιση οχημάτων εργασίας και πολλές άλλες.
(Τον ορισμό της Αεροπορικής Ιστορίας (ΑΙ), μπορείτε να δείτε εδώ: https://morisgeorge.com/2022/10/23/aviation_history/)

Μώρης Γεώργιος – 2022 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

Συστήνεται προς ανάγνωση το βιβλίο-βίβλος του Ιστορικού του Μουσείου Π.Α. Δημητρίου Βογιατζή, ένα βιβλίο που με έκανε ν’αγαπήσω το Μουσείο ΠΑ. Βιβλιοπαρουσίαση μπορείτε να διαβάσετε εδώ:

https://morisgeorge.com/2015/08/24/reconstructing_aviation_history_voyatzis/

Βοηθητικές σημειώσεις:
Air Force Missing Persons Branch – Υπηρεσία της Αεροπορίας των ΗΠΑ που ασχολείται με την αναζήτηση Αγνουμένων της Αεροπορίας και λειτουργεί ως συντονιστικό για πολλούς φορείς που σχετίζονται με τη διαδικασία.
Army Grave Service – Υπηρεσία που ασχολείται με την αναζήτηση – εύρεση – αναγνώριση – μεταφορά – προετοιμασια για ταφή πεσόντων στους πολέμους. Η συγκεκριμένη που αναφέρεται είναι μία από τις υπηρεσίες καθώς κάθε κράτος έχει τον δικό του μηχανισμό (λχ. Quartermaster Graves Registration Service, για τους Αμερικανούς).
IENAA – Ινστιτούτου Ενάλιας Αεροπορικής Αρχαιολογίας
ΙΕΝΑΕ – Ελληνικό Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών
ΟΕΑ – Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων. Είναι μέρος του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, συνεργάζεται με τα μέλη της καταδυτικής κοινότητας για την αναζήτηση, την τεκμηρίωση, την μελέτη και την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων του θαλασσίου περιβάλλοντος, αναλαμβάνοντας συγχρόνως την σχετική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Μέσω εξειδικευμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης και ενάλιων δραστηριοτήτων που συντονίζουν ή συμμετέχουν τα μέλη της ΟΕΑ επιδιώκεται η ασφαλής και υπεύθυνη προσέγγιση στα βυθισμένα τεκμήρια της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
ΥΝΜΤΕ – Η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• About Project Recover. (χ.χ.). Project Recover. https://www.projectrecover.org/about (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Air Force Missing Persons Branch. (χ.χ.). Air Force’s Personnel Center. https://www.afpc.af.mil/Airman-and-Family/Missing-Persons-Branch/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Chaters, G. (2013, Σεπτέμβριος). «Aviation archaeology: A legitimate branch of archaeology? Its development and path to professional standards.» War & Peat Conference.
• De la Bédoyère, G. (2001). Aviation Archaeology in Britain. Shire Publications.
• Historical Society. (χ.χ.). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Historical_society (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Koening, C. (2020, Οκτώβριος 29). Restoration Scene: Kriegsmarine Legend. Key.Aero. https://www.key.aero/article/restoration-scene-kriegsmarine-legend (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Neal, T. (2022, Μάρτιος 2). The war hero who was recruited to create movie magic in Shropshire’s skies. Shropshire Star News. https://www.shropshirestar.com/news/nostalgia/2022/03/02/war-hero-who-was-recruited-to-create-movie-magic-in-shropshires-skies/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Robertson, B., Saggers, S., Freeman, R., Ratcliff, N., Cornwall, P., Smith, D., Cornish, P., Elliot, C., Becker, D., & Adams, B. (1978). Epics of Aviation Archaeology (B. Robertson, Ed.). Patrick Stephens Limited.
• Βογιατζής, Δ. (2003). Ανακατασκευάζοντας Αεροπορική Ιστορία στην Ελλάδα. Μουσείο Ιστορίας Π.Α. – Υπηρεσία Αεροπορικών Εκδόσεων.
• Εφορία Ενάλιων Αρχαιοτήτων: Περιγραφή—Αρμοδιότητες. (χ.χ.). Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. [Επίσημη Ιστοσελίδα]. https://www.culture.gov.gr/el/ministry/SitePages/viewyphresia.aspx?iID=1369 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Η “αερομαχία των Τρικάλων” … μια διαφορετική προσέγγιση. (2013, Απρίλιος 15). Αερολέσχη Πύλης. https://aeroclub-pilis.blogspot.com/2013/04/blog-post.html (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Καρατζάς, Ν. (2017). Ενάλια Αεροπορική Αρχαιολογία Ναυάγια αεροσκαφών 2ου Παγκοσμίου Πολέμου στις Ελληνικές θάλασσες. https://www.academia.edu/42954289 (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Κοσμίδης, Π. (χ.χ.). 2 Νοεμβρίου 1940: Η άγνωστη ιστορία πίσω από την κατάρριψη του PZL 24F και ο θάνατος του υποσμηναγού Ιωάννη Σακελλαρίου. WW2 Wrecks. https://www.ww2wrecks.com/portfolio/2-νοεμβρίου-1940-η-άγνωστη-ιστορία-πίσω-από (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)
• Παπαδημητρίου, Κ., & Τοκμακίδης, Κ. (2019). Ομάδα εναλίων αποτυπώσεων: Καταγραφή μελέτη και ενημέρωση για την ενάλια πολιτιστική κληρονομια. https://www.academia.edu/41045725/ (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 20/6/2022)