Επικοινωνία
Ακολουθήστε με:

Το Auschwitz-Birkenau ως τόπος μνήμης και σύμβολο.

Στο παρόν άρθρο, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το σύμπλεγμα Auschwitz-Birkenau, έναν χώρο που αναδεικνύει με τον πιο ανάγλυφο τρόπο, την πιο σκοτεινή έως φρικιαστική πλευρά των ανθρώπων, μια πλευρά που οι πράξεις της ξεπερνούν και τα ζωώδη ένστικτα, ακριβώς επειδή ενέχουν μεγάλο βαθμό συνειδητότητας. Εγκλήματα και βαναυσότητες, έχουν γίνει σε πολλές περιόδους της Ιστορίας, τα συγκεκριμένα όμως, αποτελούν ίσως τα πιο καλά καταγεγραμμένα δείγματα, χωρίς να προσμετρήσουμε το ότι μπορεί να είναι και τα χειρότερα. Είναι προφανές ότι τον 19ο και 20ο αιώνα, καταγράφηκαν ιδιαίτερα βίαια εγκλήματα που σε βάθος χρόνου μπορεί να προκάλεσαν περισσότερα θύματα και βαραίνουν την δυτική αποικιοκρατία (Βρετανική, Ιταλική, Ιαπωνική), αλλά και τον Σοβιετικό διεθνισμό, ενώ βλέπουμε ότι τα εγκλήματα εθνοκάθαρσης ή πολιτικής κάθαρσης αποτέλεσαν πολύ διαδεδομένο εργαλείο κατά το σχηματισμό και τη σταθεροποίηση των Εθνών-Κρατών του νεωτερισμού. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, ότι η ίδια η κατασκευή που λέγεται «Στρατόπεδο Συγκέντρωσης», δεν ήταν ανακάλυψη των Ναζί. Πλην όμως δεν πρέπει να πέφτουμε στην παγίδα να αξιοποιούμε την ευρύτητα του φαινομένου για να εξαφανίσουμε την ιδιαιτερότητα της περίπτωσης των Ναζιστικών Στρατοπέδων Συγκέντρωσης χρησιμοποιώντας απλοϊκούς συγκριτικούς συλλογισμούς. Αν ποτέ γίνει κάποια συγκριτική αξιολόγηση, αυτή θα πρεπει να περιλαμβάνει και την πιθανή δυναμική του μακάβριου αυτού εργαλείου σε περίπτωση που το Ράιχ διαρκούσε περισσότερο, καθώς εξελίχθηκε να αξιοποιείται με ξεκάθαρα ρατσιστικά κριτήρια και όχι μόνο με ιδεολογικά-πολιτικά (έχει τη σημασία του ως κίνητρο ολοκληρωτικής εξάλειψης μιας φυλής ή των μη-αρίων και όχι απλά τρομοκρατίας των εκπροσώπων μιας ιδεολογικής ομάδας). Επιπλέον, ιδιαίτερη ήταν εμπλοκή του πολίτη στη διαδικασία, μέσω ξεκάθαρης νομιμοποίησης των διωγμών, ενώ η αποτελεσματικότητα αυτής της συμμετοχικής βίας είναι κάτι που την ξεχωρίζει σε σχέση με αντίστοιχα παραδείγματα σε άλλες χώρες (λχ. φυλετικός διαχωρισμός των μαύρων στις ΗΠΑ που τουλάχιστον γνώρισε αρκετά πιο έντονες και κλιμακούμενες αντιδράσεις και από μέλη της κυρίαρχης φυλετικής ομάδας). Ανάλογα παραδείγματα από πλευράς της Σοβιετικής Ένωσης, αφ’ενός είχαν κυρίως πολιτικά κίνητρα, αφ’εταίρου, όταν είχαν εθνοκαθαρκτικές σκοπιμότητες (βλέπε «Holomodor»), δεν απέκτησαν το χαρακτήρα μιας «Τελικής Λύσης», ωστόσο και πάλι μένει στο μέλλον να εξεταστούν και αυτά. Η Ιαπωνική περίπτωση, είναι σίγουρα αρκετά κοντά στη Γερμανική (Ομάδα 731, Σφαγή της Νανκίν κ.α.). Είναι όμως λίγο πιο δύσκολο ν’αξιολογηθεί καθώς η «Δίκη του Τόκιο» έλαβε εντελώς διαφορετική πορεία από εκείνη της Νυρεμβέργης για στρατηγικούς-πολιτικούς λόγους, και η καταγραφή της έμεινε πιο ελλιπής.

Στην αρχή του άρθρου, θα γίνει η περιγραφή του γεγονότος, ώστε να γίνει κατανοητό το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίστηκαν αυτά τα εγκλήματα. Σημαντικό είναι να αντιληφθεί κανείς ότι τα εγκλήματα αυτά αποτελούσαν ενέργειες του επίσημου Γερμανικού κράτους και ήταν γνωστές σε μεγάλο μέρος του γερμανικού πληθυσμού, του οποίου η στάση δεν άλλαξε ούτε στις τελευταίες στιγμές του πολέμου.

Μετά θα ακολουθήσει παρουσίαση του τόπου, τόσο κατά τη λειτουργική αξιοποίησή του, όσο και κατά την επανανοηματοδότησή του, ενώ θα προσπαθήσω να αποτυπώσω πώς συνδιαλέγεται με το παρελθόν και ποια είναι η θέση του στη δημόσια σφαίρα και τη δημόσια συλλογική μνήμη.
Τέλος θα αναφερθώ στη διαρκή διαμάχη γύρω από την νοηματοδότησή του ως σύμβολο εθνικών μνημών ή συλλογικής μνήμης.

(Το άρθρο συμπληρώνεται με φωτογραφίες, ελαφρώς πιο ήπιες από τη σκληρή πραγματικότητα, όπως αυτή αποτυπώνεται σε ποικίλο αρχειακό υλικό που μπορείτε να βρείτε στους συνδέσμους που παραθέτω, ή και με μια αναζήτηση στο διαδίκτυο. Τα γεγονοτα είναι καταγεγραμμένα όχι μόνο από τους απελευθερωτές των στρατοπέδων, αλλά και από τους ίδιους τους θύτες.)

Αριανοποίηση: Διωγμοί, Απανθρωποποίηση και εξόντωση.

Η αρχή των στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Ναζιστική Γερμανία, τοποθετείται το 1933. Η πολιτική εκκαθαρίσεων των Ναζί, στοχοποιούσε ομάδες των οποίων τα μέλη καταδείκνυε ως υπανθρώπους ή ότι έχουν αποκλίνουσες συμπεριφορές ή ιδέες. Αρχικά είχαν έναν ψευδοαναμορφωτικό χαρακτήρα, όμως στην πραγματικότητα εξυπηρετούσαν πολιτική εκκαθάριση και σχέδια εθνοκάθαρσης με «Αριανοποίηση» («Arisierung») [1]του πληθυσμού της επικράτειας που ήλεγχε το 3ο Ράιχ, ενώ η εκμετάλλευση των διωκώμενων εξασφάλιζε στη Γερμανία ανέξοδο εργατικό δυναμικό. Με την έλευση του πολέμου, οι Ναζί πρωτοτύπησαν σε βαρβαρότητα, μετατρέποντας μερικά από αυτά σε κέντρα εξόντωσης. Ομολογώ ότι ενώ θεωρώ και τον τότε γερμανικό λαό υπεύθυνο για τα στρατόπεδα εξόντωσης, καθώς γνώριζε, ή συνέβαλε προπαρασκευαστικά, δυσκολεύομαι να γενικεύσω και προτιμώ να συνδέω τέτοιες αποφάσεις με τους Ναζί. Παρόλα αυτά δεν αρνούμαι ότι υπάρχει μεγάλη συζήτηση για την ομοθυμία των Γερμανών στο να στηρίζουν τις ενέργειες του Ναζιστικού μηχανισμού. Ανάμεσα στα πολλά θύματα, ήταν κυρίως οι Εβραίοι και οι Ρομά, οι ομοφυλόφιλοι/ες, οι αριστεριστές, άτομα με αναπηρία ή άτομα με ειδικές ανάγκες ενώ η λίστα περιελάμβανε ακόμα και θρησκευτικές ομάδες ή αιχμαλώτους πολέμου. [2] Η «Απανθρωποποίηση» εξυπηρέτησε στο να αποδεσμευτεί ο Γερμανός πολίτης από τις ηθικές αναστολές που θα τον εμπόδιζαν να μεταχειριστεί τους διωκώμενους σαν ζώα, ακριβώς γιατί μέσω στερεοτύπων, προπαγάνδας και γκροτέσκων απεικονίσεων, κάνει τον διωκώμενο να χάνει την ανθρώπινη φύση, άρα και το δικαίωμα σε ανθρώπινη αντιμετώπιση.[3]

Αφίσες αντισημιτισμού που επιχειρούσαν την απανθρωποποίηση του Εβραίου, παρουσιάζοντάς τον με γκροτέσκα εμφάνιση, και αποδίδοντάς του διάφορα στερεότυπα. Από αριστερά προς τα δεξιά χρονολογούνται ως εξής: 1920, 1937, 1941, 1942, 1943, 1943. Πηγή: διαδίκτυο.

Τα στρατόπεδα αποτελούσαν έναν τελικό προορισμό, αλλά η απομόνωση και η εξαθλίωση των ανθρώπων ξεκινούσε μέσα σε «Γκέτο» [4] ή φυλακές. Το Γκέτο της Κρακοβίας αποτελούσε το βασικό χώρο διαμονής όσων εργάζονταν με οποιονδήποτε τρόπο προς όφελος των Γερμανών (σε εργοστάσια, στο Γκέτο, σε κατασκευαστικά έργα και λοιπά), αλλά και χώρο διαλογής για όσους θα αποστέλλονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ή στα κέντρα εξόντωσης. Για το λόγο αυτό, διαχωρίστηκε σε τμήματα Α και Β, όπου στο πρώτο τοποθετούνταν οι εργάτες και στο δεύτερο όλοι οι υπόλοιποι. Οι φυλακές της Γκεστάπο στην Κρακοβία, ήταν επί της οδού Pomorska 2, και εκεί βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν πολλοί Αντιστασιακοί. Οι συνθήκες διαβίωσης στο γκέτο ήταν απάνθρωπες και διατηρούνταν έτσι τεχνηέντως από τις γερμανικές αρχές, προκαλώντας την αποκτήνωση και εξαθλίωση των κατοίκων του, που συχνά, λόγω κακουχιών οδηγούνταν στο θάνατο.Την ημέρα της κατάληψης της Κρακοβίας (6 Σεπτέμβρη 1939), ξεκίνησαν αμέσως οι φυλακίσεις Πολωνών κατοίκων, και το πογκρόμ κατά των Εβραίων. Την περίοδο εκείνη, η πόλη αριθμούσε περί τους 90.000 Εβραίους κατοίκους [5]. Από την 28η Νοεμβρίου του 1939, με εντολή του Hans Frank[6], διατάχθηκε η «οικειοθελής» αποχώρηση των Εβραίων από την πόλη υπό την εποπτεία του Εβραϊκού Συμβουλίου, το οποίο αναλάμβανε την εκπροσώπησή τους απέναντι στις γερμανικές αρχές. Ο Hans Frank ήταν «Γενικός κυβερνήτης των πολωνικών κατεχόμενων εδαφών» από το 1939. Ήταν υπεύθυνος και για την «AB Aktion», επιχείρηση εξόντωσης διανοούμενων, ακαδημαϊκών, εκπαιδευτικών, κλήρου, στρατιωτικών, αριστοκρατών και οποιουδήποτε μπορούσε ν’ ασκήσει επιρροή στον πολωνικό λαό και να καθοδηγήσει μια πιθανή επαναστατική ενέργεια. Τον Ιούλιο του ‘40 εκδόθηκε και μοιράστηκε ανακοίνωση που όριζε ως καταληκτική ημερομηνία αποχώρησης την 15η Αυγούστου του 1940, ημέρα πέρα από την οποία οποιοσδήποτε Εβραίος παρέμενε στην πόλη χωρίς να αποτελεί εργατικό δυναμικό, θα διωκόταν δια της βίας[7].

Μετά από ένα δεύτερο κύμα διωγμών, οι Εβραίοι που απέμειναν τοποθετήθηκαν στη γειτονιά Podgórze, η οποία ονομάστηκε επίσημα Γκέτο στις 3 Μαρτίου του 1941, ενώ αργότερα αποκλείστηκε και με τείχη. Ο πληθυσμός του κατά καιρούς μεγάλωνε καθώς οι γερμανικές αρχές τοποθετούσαν εκεί Εβραίους που εντόπιζαν στη γύρω επαρχία. Οι συνθήκες διαβίωσης και η φονική πολιτική των γερμανικών αρχών έγιναν σύντομα γνωστές και στην ηγεσία των συμμάχων, όπως αποκαλύπτει με πολλές λεπτομέρειες καταγγελία [8] που απέστειλε η εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στα Ηνωμένα Έθνη (Αναφέρομαι στους Συμμάχους όπως ονομάζονταν μετά τη σύνοδο της Washington. Η ονομασία «Ήνωμένα Έθνη» υιοθετήθηκε και μετά τον πόλεμο από τον Οργανισμό). Μεταξύ άλλων, την καταγγελία αυτή συνυπέγραφε και η ελληνική εξόριστη κυβέρνηση.

Η «ρευστοποίηση» του Γκέτο ξεκίνησε το Μάρτιο του 1943, οπότε η αστυνομία προέβη σε συλλήψεις, επί τόπου εκτελέσεις, μεταφορές σε παρακείμενα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και μεταφορές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και κέντρα εξόντωσης.[9] Ενδεικτικό του διωγμού που θα ακολουθούσε είναι το γεγονός ότι προμηνύεται σχεδόν απροκάλυπτα ήδη στις παραγράφους 4 και 7 των προγραμματικών δηλώσεων του NSDAP από το 1920, πριν καν κυβερνήσει.[10] Ο διωγμός των εβραϊκών πληθυσμών από τη γερμανική επικράτεια και τις κατακτημένες περιοχές, από το 1939 έως το τέλος του 1941, γινόταν με τρόπο που οι γερμανικές αρχές να τον παρουσιάζουν ως νόμιμο, όπως δηλώνεται στα πρακτικά του συνεδρίου της 20ης Ιανουαρίου του 1942 στη Βίλα Wannsee στο Βερολίνο.[11] Βέβαια σαν νομιμότητα, το γερμανικό κράτος, εννοούσε την εξαναγκασμένη μετακίνηση πληθυσμών μετά από κατάσχεση των περιουσιών τους και την βίαιη εκτόπιση σε περίπτωση που δεν γίνεται με ήπια μέσα. Παράλληλα, το πράσινο φως για εκτελέσεις των διωκόμενων χωρίς δίκη για οποιοδήποτε παράπτωμα και οι τεχνητές συνθήκες εξαθλίωσης, οδήγησαν (με έναν νομιμοφανή, για τους Ναζί, τρόπο) σε χιλιάδες θανάτους, πριν ακόμα βιομηχανοποιηθεί η εξόντωση. Ενδεικτική της προσπάθειας εξόντωσης των Εβραίων ακόμα και με έμμεσους τρόπους είναι η αναφορά του αρχηγού της αστυνομίας και των SS στην Πολωνία, Jurgen Stroop, όπου ανοικτά καυχιέται την εξόντωση περίπου 19-20.000 Εβραίων μετά την εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας (χοντρικά 7.000 μέσα στους εμπρησμούς που προκάλεσε ως αντίποινα, 7000 εκτελεσθέντες επί τόπου ως στασιαστές και 5-6.000 κατά τη μεταφορά τους με βαγόνια στην Treblinka II, υπό συνθήκες που να προκαλούν το θάνατο των επιβαινόντων πριν φτάσουν στον προορισμό). [12]

Από το 1942 και μετά, ξεκίνησε η «Επιχείρηση Ράινχαρντ» («Aktion Reinhardt») με την σταδιακή ρευστοποίηση των γκέτο, και εξόντωση των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μέσω εξαθλίωσης, εκτελέσεων δια τυφεκισμού, αλλά κυρίως με χρήση του αερίου Zyklon B. Μόνο κατά την περίοδο διοίκησής του, ο Rudolf Höss, όπως ο ίδιος γράφει στη μαρτυρία του στις 16 Μαρτίου του 1946, υπέγραψε (κατόπιν εντολής άνωθεν) την αποστολή περίπου 2.000.000 ανθρώπων στους θαλάμους αερίων.[13]

Συγκρότημα Auschwitz-Birkenau.

Το Auschwitz-Birkenau είναι ένα από τα πολλά πρώην ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Ιδρύθηκε το 1940 από τους Γερμανούς στα προάστια της πόλης Oswiecim. Το πρώτο τμήμα του στρατοπέδου γνωστό και ως Auschwitz I στήθηκε πάνω σε προϋπάρχουσες εγκαταστάσεις και μπορούσε να φιλοξενήσει 15.000 έως 20.000 ανθρώπους.[14] Ο βασικός λόγος ίδρυσης του στρατοπέδου ήταν οι αυξανόμενες συλλήψεις Πολωνών και αρχικός σκοπός του ήταν η απομόνωση και αξιοποίηση των ανθρώπων αυτών σε καταναγκαστική εργασία. Το 1941 άρχισε το χτίσιμο του δεύτερου τμήματος τρία χιλιόμετρα μακριά στο χωριό Brzezinka, που ονομάστηκε Auschwitz IΙ ή Birkenau. Η πόλη Oswiecim μετονομάστηκε σε Auschwitz και το χωριό Brzezinka σε Birkenau, όταν περιήλθαν στον διοικητικό έλεγχο του 3ου Ράιχ.

Στο Birkenau η διαμόρφωση είναι διαφορετική από το Auschwitz I. Τα κτήρια είναι πιο πρόχειρα στην κατασκευή και οι εγκαταστάσεις προορίζονταν να εξυπηρετούν πολλά περισσότερα άτομα. Οι κοινόχρηστες τουαλέτες ήταν ανεπαρκείς, η θέρμανση με δύο εστίες ανά κτήριο επίσης, ενώ τα κρεβάτια ήταν απλά ξύλινα επίπεδα, διαμορφώνοντας επιτηδευμένα απάνθρωπες συνθήκες ικανές να οδηγήσουν πολλούς κρατουμένους σε αργό θάνατο. Η ανεπάρκεια των εγκαταστάσεων βέβαια δεν είναι κατανοητή αν κάποιος διαβάσει τα επίθετα με τα οποία τις περιγράφω, αλλά είναι εύκολο να αντιληφθεί την αποκτήνωση που προκάλεσαν αν τις αντικρίσει με τα μάτια του και αναλογιστεί τον αριθμό των ατόμων που εξυπηρετούσαν, την κατάστασή τους και τις καιρικές συνθήκες.

Οι κρατούμενοι ως επί το πλείστον εργάζονταν για τη συντήρηση του στρατοπέδου, την επέκτασή του και τη δημιουργία δορυφορικών υπομονάδων σε παρακείμενα εργοστάσια, στα οποία επίσης εργάζονταν καταναγκαστικά. Γνωστό είναι το εργοστάσιο της IG Farben [15] που διατηρούσε και υπομονάδα του Auschwitz I, γνωστή ως Auschwitz ΙΙΙ ή Monowitz-Buna [16] και ήταν το εργοστάσιο που παρήγαγε το φονικό αέριο Zyklon B, που χρησιμοποιήθηκε για την μαζική εξόντωση πολλών κρατουμένων. Πολλά εργοστάσια στην ευρύτερη περιοχή μπορούσαν να «νοικιάζουν» κρατούμενους ως εργάτες, διαδικασία ιδιαίτερα γνωστή και από την ιστορία του εργοστασίου του Schindler[17] στην Κρακοβία. Το εργοστάσιο του Schindler προϋπήρχε του πολέμου, επί της οδού 4 Lipowa, και παρήγαγε διάφορα μεταλλικά αντικείμενα με δυνατότητα επισμάλτωσής τους. Ο Schindler ήρθε μετά την κατάληψη της Πολωνίας από τους Γερμανούς και ανέλαβε την διαχείριση του εργοστασίου που μετονομάστηκε σε Deutsche Emailwaren-Fabrik – DEF, και συνέχισε να παράγει επισμαλτωμένα μεταλλικά σκεύη αλλά και κάλυκες βλημάτων, ώστε να κατατάσσεται στα εργοστάσια που συμβάλλουν στην πολεμική προσπάθεια. Για τις ανάγκες λειτουργίας του, «νοίκιαζε» εργάτες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ κατάφερε να πάρει άδεια από τις αρχές, ώστε να χτίσει δική του υποομάδα για τους εργάτες του, εξασφαλίζοντάς τους ελαφρώς καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Παρά τον αντισυμβατικό και τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του, ο Schindler χαρακτηριζόταν μάλλον από ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση. Προς το τέλος του πολέμου, εκμεταλλευόμενος τη θέση του και γνωρίζοντας το τέλος που θα είχαν πολλοί Εβραίοι, κατάφερε να πάρει άδεια να μετακινήσει το εργοστάσιο στο Brněnec της τωρινής Τσεχίας, ώστε να αποφύγουν τη μεταφορά τους σε κέντρα εξόντωσης. Προκειμένου να διασώσει όσους περισσότερους μπορούσε, ξόδεψε σχεδόν όλη την περιουσία του σε εξαγορά επιπλέον εργαζομένων και δωροδοκίες αξιωματούχων των SS. Συνολικά, υπολογίζεται ότι έσωσε από βέβαιο θάνατο περίπου 1200 Εβραίους. Αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα αναγνώρισης και μιας «καλής πλευράς» της Γερμανίας στην Πολωνία, δίνοντας τη δυνατότητα ταύτισης και των επισκεπτών που προέρχονται από χώρες πρώην μέλη του Άξονα. Η οργάνωση του Auschwitz II – Birkenau έκανε εμφανές ότι δεν αποτελούσε απλά στρατόπεδο εγκλεισμού, αλλά και τελικό προορισμό για το μεγαλύτερο μέρος των κρατουμένων, ενώ από το 1942 και έπειτα, μέσα στα πλαίσια της «Επιχείρησης Ράινχαρντ» («Aktion Reinhardt») εξυπηρέτησε και την «Τελική λύση στο ζήτημα των Εβραίων» («Endlösung der Judenfrage»).

Μετά την οδηγία «ρευστοποίησης» του Γκέτο, οι διαδικασίες θανάτωσης επιταχύνθηκαν με αποτέλεσμα στο τέλος του πολέμου ο τραγικός αριθμός των νεκρών στο συγκεκριμένο σύμπλεγμα να ανέλθει περίπου στο 1,1 εκατομμύριο, από τα 1,3 εκατομμύρια που εισήχθησαν και τα νούμερα αυτά σημειώνω ότι αφορούν στους θανάτους που γίνονται εντός της περιοχής του στρατοπέδου. [18] Με την υποχώρηση του μετώπου, οι αναδιπλούμενες γερμανικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το στρατόπεδο στα μέσα Ιανουαρίου του 1945, παίρνοντας μαζί τους μεγάλο μέρος των κρατουμένων. Τους ανάγκασαν να περπατούν για χιλιόμετρα μαζί τους μέσα σε θερμοκρασίες κοντά στο μηδέν καθώς χιόνιζε, προκαλώντας το θάνατο σε πολλούς από αυτούς. [19] Τα Σοβιετικά στρατεύματα εισήλθαν στην περιοχή του στρατοπέδου στις 27 Ιανουαρίου του 1945. Οι εικόνες που αποτυπώνονται στο διασωθέν φιλμ του Σοβιετικού Στρατού αποδεικνύουν με τον πιο ανατριχιαστικό τρόπο τα γεγονότα που προηγήθηκαν, αν και λόγω τεχνικών ελλείψεων και της άμεσης ανάγκης για άμεση περίθαλψη των κρατουμένων, πολλές από τις σκηνές στήθηκαν και βιντεοσκοπήθηκαν λίγο αργότερα, με τους πιο υγειείς εξ’αυτών. Οι εικόνες από τα Buchenwald, Bergen Belsen, Dachau που απελευθερώνηκαν από τους Δυτικούς Συμμάχους, κατάφεραν να συμπληρώσουν την τεκμηρίωση των τραγικών καταστάσεων που επικράτησαν σε αυτά τα στρατόπεδα.

Μεταπολεμική αξιοποίηση εντός της δημόσιας σφαίρας.

Το Μουσείο του Auschwitz δημιουργήθηκε αμέσως μετά τον πόλεμο με πρωτοβουλία των ίδιων των πρώην κρατουμένων και από την 1η Μάη του 1945 υπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τεχνών της Πολωνίας. Την 14η Φεβρουαρίου του 1946, ο χώρος χαρακτηρίστηκε ως «τόπος μαρτυρίου», ενώ στο χαρακτηρισμό αυτό προσέθεσε και η ανέγερση του προσκυνήματος μεταξύ των Μπλοκ 10 (όπου διεξάγονταν τα απάνθρωπα ιατρικά πειράματα του Josef Mengele σε παιδιά και ενήλικες) και του Μπλοκ 11 (με τα κρατητήρια και βασανιστήρια), στο Auschwitz I. [20]

Στον ιδιαίτερο αυτό χώρο, εν τέλει επιδιώχθηκε να διατηρηθούν οι σωζόμενες δομές, ώστε να μαρτυρούν χωρίς μεσολαβήσεις και μεταφορές αυτά που έγιναν, ενώ παρά την επίσημη μετατροπή του σε τόπο μνήμης και τις επισκέψεις κοινού, πολλοί πρώην κρατούμενοι αρνήθηκαν να το αποχωριστούν και συνέχισαν να διαμένουν στα κτήρια του Aus.I, μερικοί μέχρι το τέλος της ζωής τους.[21]

Επομένως σε εκείνη την αρχική περίοδο, βλέπουμε ένα χώρο μνήμης να προωθείται ως τέτοιος κυρίως από τα ίδια τα θύματα, και το κράτος να πλαισιώνει την προσπάθεια, κάνοντάς το όμως με τους δικούς του όρους. To 1947 ξεκίνησε μια προσπάθεια (από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τεχνών) να αξιοποιηθεί ο χώρος και διοργανώθηκε μια έκθεση στο Μπλοκ 4 του Aus.I, όπου βέβαια οι εικαστικές παρεμβάσεις προσέδιδαν ένα χαρακτήρα θρησκευτικού μαρτυρίου, καθώς στο βάθος της αίθουσας δέσποζε ένας μεγάλος φωτισμένος σταυρός, ενώ κάπου στην αίθουσα υπήρχε και τοίχος αφιερωμένος στους Εβραίους. Η εικαστική έκθεση συμπληρωνόταν με έκθεση ντοκουμέντων στο Μπλοκ 5 και έκθεση κατασχεθέντων αντικειμένων στο Μπλοκ 6 που τιτλοφορήθηκε «Kanada». «Sektion Kanada» ονομαζόταν ο τομέας διαλογής όλων των κατασχεθέντων αντικειμένων από τους κρατούμενους. Τα αντικείμενα αποστέλλονταν στη Γερμανία, όπου μεταποιούνταν και δίνονταν σε Γερμανούς πολίτες, ή ανακυκλώνονταν. To 1948, κατόπιν προτάσεων της εβραϊκής κοινότητας, τοποθετήθηκε μια πλάκα κοντά στο Crematorium II, που αναφερόταν ξεκάθαρα στο διωγμό των Εβραίων, η οποία αφαιρέθηκε κάποια στιγμή αργότερα.[22] Την αρχική προσπάθεια για ανάδειξη όλων των πτυχών των γεγονότων, αλλά και ειδικότερα του μαρτυρίου των Εβραίων, σύντομα αντικατέστησε μια προσπάθεια (από το κράτος) επανα-νοηματοδότησης του χώρου, ως τόπου μαρτυρίου του πολωνικού λαού. Μεταξύ αυτού που τα θύματα ήθελαν να αναδείξουν και αυτού που ήθελε το επίσημο κράτος υπήρχε κάποια απόκλιση, που για να την κατανοήσουμε, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το γενικότερο πλαίσιο.

Η μεταπολεμική Πολωνία βρισκόταν ως μέλος του ανατολικού μπλοκ να καθοδηγείται πολιτικά από το Κ.Κ. Προβάλλονταν τα θύματα του στρατοπέδου κυρίως ως έγκλειστοι αντιστασιακοί, πολιτικοί κρατούμενοι, υποβαθμίζοντας τις επιπλέον ή και διαφορετικές «ταυτότητές» τους ως μέλη κάποιας φυλετικής ομάδας. Δεν γινόταν καμία αναφορά στους Σίντι-Ρομά, ενώ υποβαθμιζόταν εμφανώς η περίπτωση των Εβραίων που αποτελούσαν και τα πιο πολυάριθμα θύματα. Δινόταν η εικόνα ενός τόπου μνήμης που αναφερόταν στον Πολωνικό λαό, και στον αγώνα κατά του Φασισμού.

Μετά το θάνατο του Στάλιν, το 1955, επιχειρήθηκε μια νέα έκθεση που να αναδεικνύει περισσότερο το θέμα των γενοκτονιών και ανέγερση ενός μνήματος στο τέλος των σιδηροτροχιών. Τελικά όμως το μνήμα, είχε πάνω του χαραγμένο το ανάποδο τρίγωνο, σύμβολο των κρατουμένων γενικά χωρίς να κάνει κάποια ιδιαίτερη αναφορά στις γενοκτονίες. Τα ανάποδα τρίγωνα ήταν τα σύμβολα που χρησιμοποιούσαν στα στρατόπεδα, προκειμένου να διαχωρίζουν τους κρατουμένους. Εν γένει το τρίγωνο συμβολίζει όλους τους κρατουμένους, απλά με διαφοροποίηση του χρώματος, δημιουργούσαν τις υποκατηγορίες. Βέβαια ειδικά για τους Εβραίους χρησιμοποιούσαν δύο αντίστροφα τοποθετημένα τρίγωνα, ώστε να σχηματίζουν το άστρο του Δαυίδ, με το ένα να είναι στο χρώμα της υποκατηγορίας (πχ Εβραίος, αλλά με κόκκινο τρίγωνο, υποδηλώνει πως είναι και κομμουνιστής ή αναρχικός). Επομένως δεν είναι και απόλυτα σίγουρο το αν αξιοποιήθηκε προκειμένου να υποβαθμίσει το εβραϊκό ζήτημα, ή αν απλά φορτώθηκε αυτή την πρόθεση λόγω της υποβάθμισης που γινόταν ποικιλοτρόπως, εξ’αιτίας του καλπάζοντος αντισημιτισμού. (Παρένθεση: Σε ό,τι αφορά στην αξιοποίηση του τριγώνου, δη του κόκκινου και μαύρου στα στρατόπεδα, αυτή ίσως να έγινε γιατί παραπέμπει συνειρμικά στην χρήση του τριγώνου ως σύμβολο της αντίστασης/επανάστασης ενάντια στο φασισμό του καπιταλισμού, όπως το αξιοποίησε o σουπρεματιστής El Lissitzky στην πασίγνωστη αφίσα του 1920 «με την κόκκινη σφήνα, νικήστε τους λευκούς», που συμβόλιζε την ταξική πάλη. Η εικόνα αυτή συνυφάνθηκε με την ιστορία της ρωσικής επανάστασης, καθώς για τη διδαχή της, αξιοποιήθηκε σε παιδικό βιβλίο, μαζί με άλλα σουπρεματιστικά/κονστρουκτιβιστικά σχέδια του ίδιου καλλιτέχνη. Σημειώνεται βέβαια, για κανένα άλλο λόγο, παρά μόνο ως σύμπτωση σε σχέση με το γεγονός στο οποίο αναφέρεται η παρούσα παρένθεση, ότι ο El Lissitzky ήταν εβραϊκής καταγωγής, από το Smolensk.)
Από την αρχή επικρατούσε η ιδέα της δημιουργίας εθνικών εκθέσεων, όπου εξέχουσα θέση πάντα είχε ο Πολωνικός λαός. Το 1960 εγκαινιάστηκαν εκθέσεις χωρών του σοβιετικού συνασπισμού, ενώ το 1961 της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αντιστάθμισμα αυτών εγκαινιάστηκε και η εβραϊκή έκθεση, που όμως τεχνηέντως διατηρήθηκε υποβαθμισμένη μέχρι το τέλος του ’70, οπότε και ανανεώθηκε.[23] Στο δεύτερο μνημείο που έγινε και παραδόθηκε το 1967, μια οικογένεια με παιδί που υπήρχαν στο προσχέδιο, αντικαταστάθηκαν πάλι με το ίδιο τρίγωνο. Ένα παιδάκι κρατούμενος δε θα μπορούσε να παραπέμπει σε αντιστασιακό, παρά κυρίως σε θύμα φυλετικού πογκρόμ, οπότε με την επιλογή του τριγώνου, αποσυνδέθηκε επίτηδες το μνημείο από το γεγονός της γενοκτονίας και εστίασε και πάλι στον αντιστασιακό, αντιφασιστικό αγώνα.[24] Συγκεκριμένα, κατά την παράδοση του μνημείου, στην ομιλία που έδωσε ο Josef Cyrankiewicz, [25] δεν έκανε καμία αναφορά στον αντισημιτισμό, έκανε ελάχιστη στο ρατσισμό, και εστίασε κυρίως στα γεγονότα ως απότοκα του ιμπεριαλισμού, υποδηλώνοντας έτσι μια πολιτικό-κομματική αξιοποίηση της ανάμνησης. [26] Από κάτω, τοποθετήθηκε μια πλάκα γραμμένη στην πολωνική γλώσσα, που εξύψωνε στο πάνθεον των Ηρώων κάθε νεκρό του Auschwitz, αποδίδοντάς του το Σταυρό του Τάγματος των Grunwald. [27] Η αναγραφή πάνω στην πλάκα ήταν γενική προκειμένου να περιλαμβάνει λακωνικά όλα τα θύματα. Συγκεκριμένα έγραφε: «Four million people suffered and died here in the hands of the Nazi murderers between the years 1940 and 1945».[28] Η αναγραφή αυτή αντικαταστάθηκε στο μέλλον με μιαν άλλη που τονίζει την ιδιαιτερότητα της εβραϊκής περίστασης. Τώρα οι πλάκες αναγράφουν σε διάφορες γλώσσες μεταξύ των οποίων και στα ελληνικά: «Ας είναι για αιώνες κραυγή απελπισίας και προειδοποίηση για την ανθρωπότητα αυτός ο τόπος, όπου οι Ναζί φόνευσαν περίπου ενάμισι εκατομμύριο άντρες, γυναίκες και παιδιά κυρίως Εβραίους, από διάφορες χώρες της Ευρώπης. Άουσβιτς – Βίρκεναου 1940-1945».

Όσο και να φαίνεται παράδοξο, εξακολουθούσε να επικρατεί αντισημιτισμός στην Ευρώπη. Τη χρονιά που έγινε η ομιλία του Josef Cyrankiewicz, στην Πολωνία αναζωπυρώθηκε ένα βίαιο κύμα αντισημιτισμού που, εξαιτίας της πολιτικής έντασης που υπήρχε μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Ισραήλ για τον «Πόλεμο των 6 Ημερών».[29] Στην Δυτική Ευρώπη και κυρίως στη Δυτική Γερμανία που διατηρήθηκαν αντίστοιχα στρατόπεδα, η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν μια νέα μεταπολεμική ταυτότητα, οι Δυτικο-γερμανοί διατήρησαν υποβαθμισμένα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας εστιάζοντας κυρίως στις προσπάθειες των Γερμανών να αντισταθούν στο Ναζιστικό καθεστώς. Η Ανατολική Γερμανία αντιθέτως, έκανε έντονη αναφορά στα εγκλήματα, εστιάζοντας βέβαια πάλι (αντίστοιχα με την πολωνική πλευρά) γενικά στον αντιφασιστικό αγώνα.[30]

Συγκριτικά με τις δυτικές χώρες, σε αυτές του ανατολικού μπλοκ, οι επιζώντες κατάφεραν να σπάσουν την ανωνυμία που επέβαλλε η μαζικότητα των εκτελέσεων και ταφής, και να αναδείξουν προσωπικές ή τοπικές ιστορίες [31], τάση που διατηρείται ακόμα και σήμερα.
To 2002 επελέγη η 27η Ιανουαρίου από τους Ευρωπαίους υπουργούς παιδείας, ως ημέρας μνήμης της Γενοκτονίας των Εβραίων. H Γαλλία, το 2005, ενίσχυσε την παρουσίαση της ιστορία του διωγμού των Γαλλο-εβραίων, διατηρούσε όμως εστίαση στην αντιστασιακή ιδιότητα των θυμάτων της. Επιπροσθέτως, το 2001 στήθηκε και η πρώτη έκθεση για τους Σίντι-Ρομά στο Μπλοκ 13.[32] Ημέρα μνήμης της γενοκτονίας των Σίντι-Ρομά τέθηκε η 2η Αυγούστου.
Σήμερα, το Auschwitz I η είσοδος γίνεται από την αναγνωρίσιμη πύλη με την μάλλον «ειρωνική» αναγραφή «Arbeit macht frei». («Η εργασία απελευθερώνει») Διατηρείται, μετά από τις ανακατασκευές σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ σε ορισμένα Μπλοκ διατηρεί εκθέσεις. Οι εκθέσεις περιλαμβάνουν εικαστικές παρεμβάσεις, πίνακες με στατιστικά, φωτογραφίες και ενημερωτικά κείμενα, ενώ δίνεται μεγάλη έμφαση στις προσωπικές ιστορίες. Οι ιστορίες σχεδόν πάντα συνοδεύονται από φωτογραφίες, εντείνοντας έτσι την ενσυναίσθηση του θεατή προς το θύμα, ενώ η εμπειρία εμπλουτίζεται και με ηχητικά μέσα. Σε άλλα Μπλοκ, έχουν στηθεί αναπαραστάσεις με πλήθος αντικειμένων, που δείχνουν τους ρόλους των δωματίων και τις συνθήκες διαβίωσης, ενίοτε και σοκαριστικές συνθέσεις με πιο προσωπικά υπολείμματα των θυμάτων. Μεταξύ των Μπλοκ 10 και 11 υπάρχει ο «Μαύρος Τοίχος» των εκτελέσεων. Στη δυτική πλευρά βρίσκεται το πεδίο εκτελέσεων και η αποθήκη κατασχεθέντων, ενώ στην ανατολική πλευρά εκτός περίφραξης τα διοικητικά κτήρια και το Crematorium, με άλλο ένα πεδίο εκτελέσεων. Το Auschwitz I εμπλέκει τον θεατή κυρίως μέσω των εκθέσεων, της πολύ καλά διατηρημένης εικόνας και της ρεαλιστικής αναπαράστασης του περιβάλλοντος χώρου.

Τρία χιλιόμετρα μακρύτερα, στο Birkenau, μιλούν αναγνωρίσιμες εικόνες όπως η πύλη με τις γραμμές του τρένου και ένα βαγόνι, που επεκτάθηκαν μέχρι εκεί για την εισροή των Εβραίων από την Ουγγαρία. Αριστερά υπάρχει το στρατόπεδο των γυναικών και δύο θάλαμοι εξόντωσης με κρεματόρια, ενώ δεξιά οι τομείς της καραντίνας, των Τσέχων (του Theresienstadt Ghetto), των ιατρικών εγκαταστάσεων, των ανδρών, των Σίντι-Ρομά, οι αποθήκες κατασχεθέντων «Kanada», ο χώρος «απολύμανσης» και άλλοι δύο θάλαμοι εξόντωσης με κρεματόρια. Κοντά τους βρίσκεται η λίμνη όπου κατέληγαν οι στάχτες από τα κρεματόρια, ανοικτοί χώροι καύσης, ενώ στα βόρεια σύνορα του στρατοπέδου αποκαλύφθηκε και ο μαζικός τάφος των 15.000 Σοβιετικών Στρατιωτών. Παραδίπλα, σε μεγάλη έκταση, σχεδιαζόταν νέο κομμάτι του στρατοπέδου, ονομαζόμενο «Mexiko». To στρατόπεδο, περιφρασσόταν από ηλεκτροφόρο αγκυλωτό σύρμα και ξύλινους πύργους παρατήρησης, ενώ στη μέση της πτέρυγας των ανδρών δεσπόζει η δεξαμενή νερού, σημείο φορτισμένο λόγω του ότι αποτελούσε μέρος εκτελέσεων σε κοινή θέα.
Οι βασικές μνημειακές κατασκευές που αντικρίζει κανείς σήμερα είναι το διεθνές μνημείο του 1967, το μνημείο των θυμάτων Σίντι-Ρομά, οι γρανιτένιες ενημερωτικές πλάκες σε διάφορα σημεία, ενώ το ανακατασκευασμένο κτήριο απολύμανσης, περιέχει εκθέματα ευαισθητοποίησης.

Ο τόπος ως σύμβολο και προβληματισμοί ως προς τη νοηματοδότηση.

Η διατήρηση της μνήμης των γεγονότων αυτών δεν μπορεί να συμβεί χωρίς τη διατήρηση των τόπων μνήμης με την όψη ενός «ντοκουμέντου» και όχι απλά ως ένα καλλιτεχνικό μνημείο πάνω σε έναν εκχερσωμένο χώρο. Το Συγκρότημα Auschwitz-Birkenau το πετυχαίνει συνδυάζοντας μια εικόνα αυθεντικής αναπαράστασης με το εκθεσιακό στοιχείο. Πιο εστιασμένο στο εκθεσιακό κομμάτι, με υποβλητικές αναπαραστάσεις είναι το Μουσείο του Εργοστασίου του Schindler, ενώ προφανώς λόγω της σύγχρονης αξιοποίησης, το Γκέτο δεν καταφέρνει να υποβάλλει τον επισκέπτη σε τέτοιο βαθμό. Το ζήτημα που αγγίζουν όμως αυτοί οι τρεις τόποι μνήμης είναι πολύ μεγαλύτερο των συνόρων της Πολωνίας, ένα ζήτημα όνειδος για τον ανθρώπινο πολιτισμό, που είναι αναμενόμενο να βρίσκει και αντιστάσεις στην αποδοχή του.

Σίγουρα ο τόπος αποτελεί για τον Πολωνό σύμβολο των πολωνικών θυσιών. Εξ’ άλλου εντάσσεται μέσα στα πλαίσια ενός ευρύτερου πολωνικού μαρτυρίου, που περιλαμβάνει μιαν ηρωική αντίσταση στο Blitzkrieg, μια βασανιστική κατοχή ταυτόχρονα με αντίσταση, τόσο στα πλαίσια αντάρτικου, όσο και ως μέρος του συμμαχικού τακτικού στρατού, τραγικά μεγάλο κύμα διωγμών και μια έξωθεν κατευθυνόμενη μεταπολεμική πορεία. Όλα αυτά από μόνα τους, κάνουν την πολωνική περίπτωση ιδιαίτερη, ώστε ανα περιόδους, να εγκολπώνει ακόμα και τα γεγονότα που αφορούσαν στο εβραϊκό ζήτημα. Όμως ταυτόχρονα αποτελεί τόπο του απόλυτου «μετα-τανακικού»[33] πάθους του εβραϊκού λαού, δικαιολογώντας εν μέρει τη χρήση του όρου «Ολοκαύτωμα» και την ξεχωριστή ανάδειξή του, πάνω από τα όρια του πολωνικού λαού. Επιπρόσθετα πάντα θα υπάρχουν κι άλλες πλευρές προς ανάδειξη, όπως η περίπτωση των Ρομά, των θυμάτων της «ευγονικής», των ΑμεΑ των ομοφυλοφίλων, ή των 15.000 σοβιετικών στρατιωτών. Παράλληλα με αυτά, το Auschwitz έχει καταφέρει να αποτελεί μέρος μιας διεθνούς μνήμης, αγγίζοντας ακόμα και αυτούς που δεν έχουν μάθει πολλά, δεν έχουν επισκεφθεί ούτε έχουν χάσει κάποιον πρόγονο στα στρατόπεδα. Όλα αυτά δείχνουν έντονα τον έντονα συμβολικό του χαρακτήρα.

Είναι τέτοια η επιρροή του γεγονότος στη δημόσια σφαίρα, που από νωρίς παρήχθησαν και αντίρροπες δράσεις από αρνητές του γεγονότος (ήδη από το 1948 με τον Paul Rassinier)[34] Μέσα στα πλαίσια γενικών αναθεωρητικών τάσεων, πολλοί αρνητές εκμεταλλεύτηκαν την «αποχή» των ιστορικών από μια τέτοια δημόσια συζήτηση και πατώντας πάνω στον διάχυτο αντισημιτισμό, κατάφεραν να διασπείρουν τις απόψεις τους. Ως ακραίο παράδειγμα αυτής της τάσης εμφανίστηκε το 1978 (και υπάρχει και σήμερα), το IHR που με συγκεκαλυμμένο ενδιαφέρον για την αναθεώρηση, προωθούσε αντισημιτικές και άλλες ρατσιστικές ιδέες.[35] Το ευρύ κοινό, που δεν είχε κάποια εμπειρία (έστω μέσω επίσκεψης στον τόπο), η διατηρούσε μια εικόνα επιφανειακή και ελλειπή, εύκολα έδινε χώρο σε αμφισβητήσεις. Οι λογοτεχνικές και κινηματογραφικές προσπάθειες, αναδείκνυαν το γεγονός, αλλά καμιά φορά το έκαναν υπό συγκεκριμένο πρίσμα, και δεν αποτελούσαν ντοκουμέντα. Αντιθέτως, ήταν απαραίτητη η προβολή και διάχυση των οπτικών ντοκουμέντων για να αντισταθμιστεί η τάση αναθεωρητισμού. Το φιλμ της απελευθέρωσης του Auschwitz από τους Σοβιετικούς, το εκτενέστατο (και ανατριχιαστικό) φωτογραφικό αρχείο της 166th Photographic Signal Company στο Buchenwald, ή τα φιλμ από την απελευθέρωση του Dachau και το Mauthausen τα οποία επιμελήθηκε ο ίδιος ο Hitchcock, δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης. Παρόλα αυτά, εικόνα του Auschwitz στο κοινό δεν έχει προστατευτεί από τον αναθεωρητισμό. Δυστυχώς, σύμφωνα με τελευταία έρευνα παρατηρείται αύξηση των αρνητών στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας. [36]

Μετά από τις ταλαντεύσεις στη νοηματοδότηση των συγκεκριμένων τόπων μνήμης, την τελευταία 20ετία παρατηρείται μια προσπάθεια σταθεροποίησης του νοήματός τους, για όσο αυτή διαρκέσει. Στην προσπάθεια πρωτοστατεί το Πολωνικό κράτος, αλλά χρηματοδοτούν και άλλες χώρες. Επιπλέον, μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί, δημιουργούν από μία «θεσμική» θέση, τις ντιρεκτίβες για την προβολή των τόπων μνήμης, ενώ το Συμβούλιο της Ευρώπης εξέδωσε οδηγία για τους εκπαιδευτικούς και επιμορφωτές που καθοδηγούν επισκέψεις στο Auschwitz [37]. Ανά τον κόσμο υπάρχουν αρκετά ιδρύματα που διατηρούν επαρκές αρχειακό υλικό και προβάλλουν το ζήτημα πάνω σε κοινή γραμμή.

Η νοηματοδότηση αυτού του τόπου βέβαια, εξαρτάται και από την καταχώρηση του Εβραϊκού ζητήματος συγκριτικά με όλα τα άλλα γεγονότα που έλαβαν χώρα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έξω από τα όρια των θεσμών, οι έννοιες «Ολοκαύτωμα», «Εθνοκάθαρση», «Γενοκτονία», «Έγκλημα Πολέμου», «Έγκλημα κατά της Ανθρωπότητας», είναι ακόμα θολές. Ξεκίνησαν να καθορίζονται ήδη κατά τη διάρκεια του Β’ΠΠ, όμως ο καθορισμός κατά καιρούς επηρεάστηκε από τα αποτελέσματα των δικών, ή από πολιτικές κατευνασμού/συμφιλίωσης, ή και από ανάγκη συμμαχιών. Χαρακτηριστικό είναι ότι εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, προκειμένου να εξασφαλισθεί η συνεργασία με τη Δυτική Γερμανία και σε μία πολιτική κατευνασμού και συμφιλίωσης, οι ΗΠΑ κατέστησαν τα αρχεία καταγραφής των Εγκλημάτων Πολέμου του Αμερικανικου Στρατού, μη διαθέσιμα στον ΟΗΕ και οποιοδήποτε κράτος ήθελε να τα αξιοποιήσει σε δίκες. Η αλήθεια είναι ότι αν δούμε τους ορισμούς όπως τους δίνει ο ΟΗΕ ή οι δημιουργοί τους, τότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι στους τόπους αυτούς έγιναν πράγματα που εμπίπτουν ταυτόχρονα σε όλες τις κατηγορίες, επομένως είναι αναμενόμενο να αναδύεται κάθε φορά ένας από τους όρους, ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς. [38] Ξεχωρίζοντας τον όρο «Ολοκαύτωμα» μπορούμε να πούμε ότι χρησιμοποιήθηκε ειδικά για την περίσταση του Εβραϊκού ζητήματος προσδίδοντας έναν «βιβλικό» χαρακτήρα, και υιοθετήθηκε από πολλούς Ιστορικούς, παρά το ότι δεν αποτελεί έναν από τους επίσημους ορισμούς των Ηνωμένων Εθνών. Ο όρος αυτός δημιουργεί σύγχυση ιδίως στο Ελληνόφωνο κοινό, ακριβώς λόγω της ετυμολογίας του και της ευρείας αξιοποίησής του και σε άλλα γεγονότα παλαιοτερα του Β.ΠΠ. Τελικά το Auschwitz-Birkenau είναι τόπος μνήμης των Πολωνών, των Εβραίων, όλης της ανθρωπότητας, και ως τί? Ως το μέρος του μη-πολιτισμού, ή ως μέρος του πολιτισμού? Γράφει η Annette Wieviorka: «Αν και ένα μουσείο έχει ως σκοπό να συντηρήσει και να δείξει στο κοινό έργα τέχνης, προϊόντα πολιτισμού, το μουσείο του Auschwitz που υπάγεται όπως όλα τα μουσεία της Πολωνίας στο Πολωνικό Υπουργείο Πολιτισμού, και Τεχνών, μαρτυρεί έλλειψη πολιτισμού, ένα επεισόδιο “αποπολιτισμού”[39] Περίπου μετά το 1980, έγιναν προσπάθειες να ενταχθεί το ζήτημα στο ευρύτερο πλαίσιο της «Γενοκτονίας», κάτι που βρήκε αντιστάσεις, καθώς επικρατούσε η άποψη ότι η αλλαγή του όρου από «Ολοκαύτωμα» σε «Γενοκτονία», θα έπληττε τη μοναδικότητά του, μαζί και τη διδακτική του δύναμη, από τη στιγμή που θα ακολουθούσαν και άλλες περιπτώσεις διεκδικούσαν τον τίτλο της «Γενοκτονίας». Στον αντίποδα, άλλοι Ιστορικοί θεώρησαν ότι ακριβώς αυτή η διδακτική του δύναμη θα μεγάλωνε, αν το γεγονός έχανε τη μοναδικότητά του [40] και μπορούσε να αποτελέσει δείγμα ενός «τυφλού σημείου» του πολιτισμού μας και όχι κάτι που έγινε έξω από τον πολιτισμό.[41]

Με επιφύλαξη: Volksdeutches της Πολωνίας (Γερμανικοί πληθυσμοί) συνοδεύονται από την Granatowa Policja, προς μεταγωγικά αεροπλάνα, ενώ ένα Heinkel-111 της Luftwaffe περνάει από πάνω τους. Πρόκειται να μεταφερθούν στην Ουκρανία για να αντικαταστήσουν τους εκτοπισθέντες Ουκρανούς του 1942, μέσα στα πλαίσια της αριανοποίησης. (Ευχαριστώ τον Δημήτρη Γκαλών για την βοήθεια στην χωροχρονική τοποθέτηση της φωτογραφίας) (Wirephoto του 1942 – Αρχείο Μώρη Γεωργίου).

Αξίζει να αναρωτηθούμε αν ο αντισημιτισμός αυτό καθ’εαυτό ήταν η αιτία των Γενοκτονιών που προκάλεσαν οι Ναζί, (οπότε αν πολεμούσε κανείς τον αντισημιτισμό θα εξάλειφε τον κίνδυνο επανάληψης), ή αν ο αντισημιτισμός ήταν απλά το πιο εύκολο προπαγανδιστικό όπλο, και αν δεν υπήρχε αυτό έτοιμο, θα εφεύρισκαν άλλο. Μέσα στα πλαίσια της Ναζιστικής εθνοκάθαρσης του Γερμανικού εθνικού-φυλετικού κράτους και της προστασίας της Volksdeutche, τον αντιμπολσεβικισμό της μεσαίας προς ανώτερης αστικής τάξης, τον αντισημιτισμό του Hitler που κατάφερε να τον παντρέψει με τον αντιμπολσεβικισμό, τις θεωρίες ψευδοευγονικής, την πολιτική του Lebenstraum [42], κάποιος θα ήταν ο πρώτος αποδιοπομπαίος τράγος. Εξάλλου, αρκούσε να γίνουν εύκολη επιλογή ολίγων εύγλωττων ρητόρων, ώστε να εξαπλωθεί χωρίς ιδιαίτερες σκέψεις ή αμφισβητήσεις αυτό το μίσος σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Και ένας από αυτούς που το κατάφεραν ήταν ο Anton Drexler, που μπορούμε να πούμε ότι λειτούργησε αρχικά ως μέντορας του Hitler.[43]  Για ποιο λόγο σε όλον τον κόσμο κάλπαζε ο αντισημιτισμός και όχι μόνο στη Γερμανία? Για ποιο λόγο στη Γερμανία οι Εβραίοι αποτέλεσαν το πρώτο εξιλαστήριο θύμα? Σε αυτή την αναζήτηση θα βοηθούσε να βάλουμε στο συλλογισμό και μια δεύτερη εθνοτική ομάδα που υπέφερε ανάλογα, αυτή των Σίντι-Ρομά. Τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Σίντι-Ρομά ήταν εθνότητες χωρίς κράτος. Ήταν εύκολο για τους Ναζί να στοχοποιήσουν πρώτα εθνότητες που δε θα τις υπερασπιζόταν κανένας κρατικός θεσμός. Προφανώς ο αντισημιτισμός προϋπήρχε, όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά σε όλη την Ευρώπη, στην Αμερική και στη Σοβιετική Ένωση. Όπως φαίνεται ακόμα και σε κείμενα του C.Marx και του G.W.F.Hegel, η λέξη «Εβραίος» είχε αξιοποιηθεί ως μεταφορά ή κυριολεξία για ορισμένες συμπεριφορές θρησκευτικού δογματισμού, οικονομικού επεκτατισμού και καπιταλιστικής νοοτροπίας. Όπως και να χρησιμοποιήθηκε, το σίγουρο είναι ότι κατέληξε (και όχι μόνο υπ’ ευθύνη αυτών των δύο) να αποτελεί στερεότυπο πολύ διαδεδομένο.[44] Μάλιστα, όχι μόνο δεν υπήρχε δικό τους κράτος να τους υπερασπιστεί, αλλά ακριβώς επειδή αποτελούσαν διαδεδομένες μειονότητες, υπήρχε μια γενικότερη ρατσιστική συμπόρευση πολλών άλλων εθνοτήτων εναντίον τους. Για παράδειγμα, το 1939, οι Αμερικανοί έφτασαν στο σημείο να αρνηθούν την πρόσδεση σε λιμάνι τους του St.Lewis που μετέφερε διαφυγόντες διωκόμενους Εβραίους, με αποτέλεσμα αυτοί να επιστρέψουν και να καταλήξουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.[45] Στην Αγγλία δε, υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα όπου λόγω τυχαίων συγκυριών, ακόμα και εν μέσω πολέμου, ενίσχυσαν τη διασύνδεση των Εβραίων με συγκεκριμένα στερεότυπα. Για παράδειγμα η ενασχόληση των Εβραίων με το μικροεμπόριο αγαθών που τύχαινε να βρίσκονται σε έλλειψη, δημιούργησε την εικόνα ενός Εβραίου που στερεί βασικά αγαθά από τους συμπολίτες του και δημιουργεί καρτέλ.[46] Οι Εβραίοι, ακριβώς λόγω απουσίας μιας πατρίδας, διατηρούσαν την συνοχή τους με διακριτούς τρόπους που εμπόδιζαν την αφομοίωση, τουλάχιστον συγκριτικά με άλλες εθνοτικές ομάδες που είχαν βρεθεί σε άλλες χώρες ως μετανάστες. Η οργάνωση Alliance Israélite Universelle η οποία δραστηριοποιούταν σε πολλές χώρες υπέρ της αποδοχής των Εβραίων, ήταν υπέρ μιας προσπάθειας αφομοίωσης χωρίς να πληγεί η ανεξιθρησκεία αλλά εκφράζοντας μια λιγότερο απομονωτική στάση, θέση που βρήκε αντιδράσεις και σε πολλές περιπτώσεις δε στηρίχθηκε επαρκώς από τους ίδιους τους Εβραίους.[47] Η Γερμανία δεδομένων των συγκυριών έψαχνε εξιλαστήριο θύμα και το βρήκε στο πρόσωπο των πιο εμφανώς διακριτών ομάδων, που τύχαινε να διαχέονται διακρατικά, δηλαδή των Εβραίων, των Ρομά, των Ομοφυλοφίλων, των Κομμουνιστών και αν είχε υπολογίσιμες μειονότητες εγχρώμων ή άλλων πιθανώς να είχε καταλήξει σε παρόμοιες επιλογές. Η διακρατική διάχυση αυτών των εθνοτικών, φυλετικών, ιδεολογικών, κοινωνικών ομάδων, παρείχε διευκόλυνση και στα σχέδια εθνοκάθαρσης των Ναζί, καθώς μπόρεσαν με τα Einsatzgruppen να αναθέσουν μέρος του εγκληματικού έργου στον ντόπιο πληθυσμό των κτήσεων (βλέπε Babi Yar, όπου εκτελέστηκαν περίπου 33.000 Εβραίοι σε 2 μέρες).[48]

Ίσως λοιπόν η γενοκτονία των Εβραίων δεν είναι ειδική και ανεπανάληπτη περίπτωση, απλά αποτέλεσε την πρώτη και βολικότερη μεγάλη επιχείρηση των σχεδίων εθνοκάθαρσης των Γερμανών. Και ακριβώς γι’ αυτό το λόγο ίσως το Auschwitz-Birkenau να μην μπορεί να είναι ξεκάθαρα μνημείο μίας γενοκτονίας ενός συγκεκριμένου λαού, αλλά να προβάλλεται ως το μέρος όπου τελέστηκε η επιτομή όλων των εγκλημάτων. Οφείλει να προβάλλεται παράλληλα με τα άλλα διατηρητέα στρατόπεδα, ασχέτως των στατιστικών που αφορούν στα θύματα. Το μνημείο αυτό δε θα πάψει ποτέ να είναι μνημείο όλων όσων το είδαν ως σύμβολο του μαρτυρίου τους, κυρίως δε θα πάψει να είναι μνημείο της θυσίας των Εβραίων, των Σίντι-Ρομά και όλων αυτών που εξοντώθηκαν, που πλήρωσαν το ύψιστο τίμημα ώστε ν’ ανακαλύψουμε τη βαρβαρότητα. Δεν είναι όμως συλλήβδην και μνημείο των απογόνων ή του κάθε επισκέπτη λόγω συνάφειας. Για όλους αυτούς που ακολουθούν ως επισκέπτες, απογόνους των θυμάτων ή απογόνους των θυτών, είναι ο καθρέφτης, όπου όλη η ανθρωπότητα οφείλει να κοιτάξει για να δει την πιο σκοτεινή πλευρά της. Είναι ένα παγκόσμιο μνημείο για τον δυνητικό εαυτό που η ανθρωπότητα πρέπει πάση θυσία ν’ αποφύγει.

Μώρης Γεώργιος – 2020 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

Βιβλιογραφικές Αναφορές / Πηγές

(ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης για συνδέσμους διαδικτύου: 12/2020)

[1]https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/aryan-1
[2]– Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Άουσβιτς: Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.62
[3]https://items.ssrc.org/insights/dehumanization-and-the-normalization-of-violence-its-not-what-you-think/
[4]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[5]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[6]https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%205710.pdf
[7]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[8]– Republic of Poland – Ministry of Foreign Affairs. The mass extermination of Jews in German occupied Poland. «Note addressed to the Governments of the United Nations on December 10th, 1942, and other documents.» Hutchinson & Co LTD. (Publishers on behalf of the Polish Ministry of Foreign Affairs). London-New York-Melbourne. Σελ. 2-16
[9]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/krakow-cracow
[10]http://www.documentarchiv.de/wr/1920/nsdap-programm.html
[11]https://www.ghwk.de/fileadmin/user_upload/pdf-wannsee/protokoll-januar1942.pdf, σελ.3
[12]https://pamiec.pl/ftp/ilustracje/Raport_STROOPA.pdf, σελ.104
[13]https://www.nationalarchives.gov.uk/education/resources/holocaust/confession-rudolf-hoss/
[14]http://auschwitz.org/en/history/kl-auschwitz-birkenau
[15]http://auschwitz.org/en/history/auschwitz-iii/ig-farben
[16]– Το ίδιο.
[17]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/oskar-schindler
http://www.oskarschindler.com/7.htm
https://www.yadvashem.org/righteous/stories/schindler.html
Το εργοστάσιο, μετατράπηκε σε Μουσείο μόλις το 2010 και αυτό πιθανώς μετά την επιτυχία της ταινίας «Η λίστα του Σίντλερ» του Steven Spielberg. Αποτελεί ένα ιδιαίτερο μουσείο που λειτουργεί συμπληρωματικά προς το Auschwitz-Birkenau. Προσφέρει μια θεατρικότητα στην παρουσίαση που μπορεί να υποβάλλει τον επισκέπτη καμιά φορά πιο άμεσα. Auschwitz-Birkenau τα συναισθήματα είναι πιο δυνατά, πλην όμως για να αισθανθεί κανείς πρέπει να το επισκεφθεί χωρίς χρονικούς εκβιασμούς και κατά προτίμηση όχι σε περιόδους αιχμής.
[18]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/auschwitz
[19]– Το ίδιο.
[20]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.217
[21]– Το ίδιο. σελ.218
[22]http://lekcja.auschwitz.org/en_22_muzeum/sco_7.html
[23]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.235-236
[24]– Jonathan Huener, Auschwitz, Poland and the Politics of Commemoration, 1945–1979, Athens: Ohio University Press, 2004
[25]– Ο Josef Cyrankiewicz επιτέλεσε Πρωθυπουργός μεταξύ του 1947-1952 και δεύτερη φορά μεταξύ 1954-1970. Είχε επιβιώσει της κράτησής του στο Auschwitz, όπου είχε εγκλειστεί λόγω της συμμετοχής του στην Αντίσταση. Πολιτικά έδρασε εντός του PPS (Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) και του PZRP (Πολωνικό Κόμμα των Ενωμένων Εργατών).
[26]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.230-231
[27]– Το ίδιο. σελ.230
[28]– Η αναγραφή αποτυπώνεται στο 16ο δευτερόλεπτο του φιλμ που διασώζεται από την DiFilm. To φίλμ παρουσιάζει τις εκδηλώσεις την ημέρα της παράδοσης του μνημείου, το 1967. Μετά το 30ο δευτερόλεπτο, φαίνονται και αναπαραστάσεις (reenactments) των γεγονότων με εθελοντές ντυμένους κρατούμενους και φωτιές να υποδηλώνουν την καύση των θανατωμένων. Το φιλμ είναι το υπ’ αριθμόν Β-28686, συνολικής διάρκειας 1 λεπτού και 12 δευτερολέπτων. Δηλώνει ημερομηνία την 18η Απριλίου του 1967. Τα δικαιώματα του φιλμ διατηρεί η Archivo DiFilm, http://www.difilm-argentina.com και μπορεί κάποιος να το δει στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.youtube.com/watch?v=TxhvX2JraGk
[29]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια µετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.236
[30]– Claudia Koonz, «Between memory and oblivion: Concentration camps in german memory.» στο John R.Gillis (Επιμελητής), Commemorations – The politics of national identity, Princeton University Press, New Jersey, 1996, σελ.263
[31]– Το ίδιο. σελ.264
[32]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια µετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.239
[33]– Από το «Τανάκ» που είναι η Εβραϊκή Βίβλος
[34]https://web.archive.org/web/20070927211558/http://www.holocaust-education.dk/eftertid/holocaustbenaegtelseh.asp#Holocaust-ben%C3%A6gtelse
[35]– Institute for Historical Rewiew (Ενδιαφέρον προκαλεί ο οξύμωρος υπότιτλος κάτω από τον τίτλο του Ινστιτούτου, που λέει : For a more just, sane and peaceful world.)
http://www.ihr.org/
[36]https://www.holocaustremembranceproject.com/ (Πατήστε «Download Full Report» για την πλήρη αναφορά).
[37]– Council of Europe, European pack for visiting Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum Guidelines for teachers and educators:
https://rm.coe.int/16804715a5
[38]– Ορισμός της Γενοκτονίας https://www.un.org/en/genocideprevention/genocide.shtml#
Ορισμός του Εγκλήματος Πολέμου https://www.un.org/en/genocideprevention/war-crimes.shtml
Ορισμός του Εγκλήματος κατά της Ανθρωπότητας https://www.un.org/en/genocideprevention/crimes-against-humanity.shtml
Ορισμός της Εθνοκάθαρσης https://www.un.org/en/genocideprevention/ethnic-cleansing.shtml
Ορισμός του Ολοκαυτώματος https://en.wikipedia.org/wiki/The_Holocaust
[39]– Annette Wieviorka ,Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.216-217
[40]– Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Άουσβιτς: «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.72-73
[41]– Traverso Enzo, The origins of Nazi violence, New York and London, New Press, 2003, σελ.2
[42]https://en.wikipedia.org/wiki/Volksdeutsche
και
https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/lebensraum
[43]https://en.wikipedia.org/wiki/Anton_Drexler
[44]https://www.marxists.org/subject/marxmyths/hal-draper/article.htm
[45]https://www.history.com/news/wwii-jewish-refugee-ship-st-louis-1939
[46]https://www.orwellfoundation.com/the-orwell-foundation/orwell/essays-and-other-works/antisemitism-in-britain/
[47]– Δημοσθένης Δώδος, «Η Θεσσαλονίκη προς τον 20ό αιώνα: Το τέλος της ανεκτικής πόλης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.51
[48]https://www.theholocaustexplained.org/how-and-why/how/the-einsatzgruppen/

Στο παρόν άρθρο, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το σύμπλεγμα Auschwitz-Birkenau, έναν χώρο που αναδεικνύει με τον πιο ανάγλυφο τρόπο, την πιο σκοτεινή έως φρικιαστική πλευρά των ανθρώπων, μια πλευρά που οι πράξεις της ξεπερνούν και τα ζωώδη ένστικτα, ακριβώς επειδή ενέχουν μεγάλο βαθμό συνειδητότητας. Εγκλήματα και βαναυσότητες, έχουν γίνει σε πολλές περιόδους της Ιστορίας, τα συγκεκριμένα όμως, αποτελούν ίσως τα πιο καλά καταγεγραμμένα δείγματα, χωρίς να προσμετρήσουμε το ότι μπορεί να είναι και τα χειρότερα. Είναι προφανές ότι τον 19ο και 20ο αιώνα, καταγράφηκαν ιδιαίτερα βίαια εγκλήματα που σε βάθος χρόνου μπορεί να προκάλεσαν περισσότερα θύματα και βαραίνουν την δυτική αποικιοκρατία (Βρετανική, Ιταλική, Ιαπωνική), αλλά και τον Σοβιετικό διεθνισμό, ενώ βλέπουμε ότι τα εγκλήματα εθνοκάθαρσης ή πολιτικής κάθαρσης αποτέλεσαν πολύ διαδεδομένο εργαλείο κατά το σχηματισμό και τη σταθεροποίηση των Εθνών-Κρατών του νεωτερισμού. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, ότι η ίδια η κατασκευή που λέγεται «Στρατόπεδο Συγκέντρωσης», δεν ήταν ανακάλυψη των Ναζί. Πλην όμως δεν πρέπει να πέφτουμε στην παγίδα να αξιοποιούμε την ευρύτητα του φαινομένου για να εξαφανίσουμε την ιδιαιτερότητα της περίπτωσης των Ναζιστικών Στρατοπέδων Συγκέντρωσης χρησιμοποιώντας απλοϊκούς συγκριτικούς συλλογισμούς. Αν ποτέ γίνει κάποια συγκριτική αξιολόγηση, αυτή θα πρεπει να περιλαμβάνει και την πιθανή δυναμική του μακάβριου αυτού εργαλείου σε περίπτωση που το Ράιχ διαρκούσε περισσότερο, καθώς εξελίχθηκε να αξιοποιείται με ξεκάθαρα ρατσιστικά κριτήρια και όχι μόνο με ιδεολογικά-πολιτικά (έχει τη σημασία του ως κίνητρο ολοκληρωτικής εξάλειψης μιας φυλής ή των μη-αρίων και όχι απλά τρομοκρατίας των εκπροσώπων μιας ιδεολογικής ομάδας). Επιπλέον, ιδιαίτερη ήταν εμπλοκή του πολίτη στη διαδικασία, μέσω ξεκάθαρης νομιμοποίησης των διωγμών, ενώ η αποτελεσματικότητα αυτής της συμμετοχικής βίας είναι κάτι που την ξεχωρίζει σε σχέση με αντίστοιχα παραδείγματα σε άλλες χώρες (λχ. φυλετικός διαχωρισμός των μαύρων στις ΗΠΑ που τουλάχιστον γνώρισε αρκετά πιο έντονες και κλιμακούμενες αντιδράσεις και από μέλη της κυρίαρχης φυλετικής ομάδας). Ανάλογα παραδείγματα από πλευράς της Σοβιετικής Ένωσης, αφ’ενός είχαν κυρίως πολιτικά κίνητρα, αφ’εταίρου, όταν είχαν εθνοκαθαρκτικές σκοπιμότητες (βλέπε «Holomodor»), δεν απέκτησαν το χαρακτήρα μιας «Τελικής Λύσης», ωστόσο και πάλι μένει στο μέλλον να εξεταστούν και αυτά. Η Ιαπωνική περίπτωση, είναι σίγουρα αρκετά κοντά στη Γερμανική (Ομάδα 731, Σφαγή της Νανκίν κ.α.). Είναι όμως λίγο πιο δύσκολο ν’αξιολογηθεί καθώς η «Δίκη του Τόκιο» έλαβε εντελώς διαφορετική πορεία από εκείνη της Νυρεμβέργης για στρατηγικούς-πολιτικούς λόγους, και η καταγραφή της έμεινε πιο ελλιπής.

Στην αρχή του άρθρου, θα γίνει η περιγραφή του γεγονότος, ώστε να γίνει κατανοητό το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίστηκαν αυτά τα εγκλήματα. Σημαντικό είναι να αντιληφθεί κανείς ότι τα εγκλήματα αυτά αποτελούσαν ενέργειες του επίσημου Γερμανικού κράτους και ήταν γνωστές σε μεγάλο μέρος του γερμανικού πληθυσμού, του οποίου η στάση δεν άλλαξε ούτε στις τελευταίες στιγμές του πολέμου.

Μετά θα ακολουθήσει παρουσίαση του τόπου, τόσο κατά τη λειτουργική αξιοποίησή του, όσο και κατά την επανανοηματοδότησή του, ενώ θα προσπαθήσω να αποτυπώσω πώς συνδιαλέγεται με το παρελθόν και ποια είναι η θέση του στη δημόσια σφαίρα και τη δημόσια συλλογική μνήμη.
Τέλος θα αναφερθώ στη διαρκή διαμάχη γύρω από την νοηματοδότησή του ως σύμβολο εθνικών μνημών ή συλλογικής μνήμης.

(Το άρθρο συμπληρώνεται με φωτογραφίες, ελαφρώς πιο ήπιες από τη σκληρή πραγματικότητα, όπως αυτή αποτυπώνεται σε ποικίλο αρχειακό υλικό που μπορείτε να βρείτε στους συνδέσμους που παραθέτω, ή και με μια αναζήτηση στο διαδίκτυο. Τα γεγονοτα είναι καταγεγραμμένα όχι μόνο από τους απελευθερωτές των στρατοπέδων, αλλά και από τους ίδιους τους θύτες.)

Αριανοποίηση: Διωγμοί, Απανθρωποποίηση και εξόντωση.

Η αρχή των στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Ναζιστική Γερμανία, τοποθετείται το 1933. Η πολιτική εκκαθαρίσεων των Ναζί, στοχοποιούσε ομάδες των οποίων τα μέλη καταδείκνυε ως υπανθρώπους ή ότι έχουν αποκλίνουσες συμπεριφορές ή ιδέες. Αρχικά είχαν έναν ψευδοαναμορφωτικό χαρακτήρα, όμως στην πραγματικότητα εξυπηρετούσαν πολιτική εκκαθάριση και σχέδια εθνοκάθαρσης με «Αριανοποίηση» («Arisierung») [1]του πληθυσμού της επικράτειας που ήλεγχε το 3ο Ράιχ, ενώ η εκμετάλλευση των διωκώμενων εξασφάλιζε στη Γερμανία ανέξοδο εργατικό δυναμικό. Με την έλευση του πολέμου, οι Ναζί πρωτοτύπησαν σε βαρβαρότητα, μετατρέποντας μερικά από αυτά σε κέντρα εξόντωσης. Ομολογώ ότι ενώ θεωρώ και τον τότε γερμανικό λαό υπεύθυνο για τα στρατόπεδα εξόντωσης, καθώς γνώριζε, ή συνέβαλε προπαρασκευαστικά, δυσκολεύομαι να γενικεύσω και προτιμώ να συνδέω τέτοιες αποφάσεις με τους Ναζί. Παρόλα αυτά δεν αρνούμαι ότι υπάρχει μεγάλη συζήτηση για την ομοθυμία των Γερμανών στο να στηρίζουν τις ενέργειες του Ναζιστικού μηχανισμού. Ανάμεσα στα πολλά θύματα, ήταν κυρίως οι Εβραίοι και οι Ρομά, οι ομοφυλόφιλοι/ες, οι αριστεριστές, άτομα με αναπηρία ή άτομα με ειδικές ανάγκες ενώ η λίστα περιελάμβανε ακόμα και θρησκευτικές ομάδες ή αιχμαλώτους πολέμου. [2] Η «Απανθρωποποίηση» εξυπηρέτησε στο να αποδεσμευτεί ο Γερμανός πολίτης από τις ηθικές αναστολές που θα τον εμπόδιζαν να μεταχειριστεί τους διωκώμενους σαν ζώα, ακριβώς γιατί μέσω στερεοτύπων, προπαγάνδας και γκροτέσκων απεικονίσεων, κάνει τον διωκώμενο να χάνει την ανθρώπινη φύση, άρα και το δικαίωμα σε ανθρώπινη αντιμετώπιση.[3]

Αφίσες αντισημιτισμού που επιχειρούσαν την απανθρωποποίηση του Εβραίου, παρουσιάζοντάς τον με γκροτέσκα εμφάνιση, και αποδίδοντάς του διάφορα στερεότυπα. Από αριστερά προς τα δεξιά χρονολογούνται ως εξής: 1920, 1937, 1941, 1942, 1943, 1943. Πηγή: διαδίκτυο.

Τα στρατόπεδα αποτελούσαν έναν τελικό προορισμό, αλλά η απομόνωση και η εξαθλίωση των ανθρώπων ξεκινούσε μέσα σε «Γκέτο» [4] ή φυλακές. Το Γκέτο της Κρακοβίας αποτελούσε το βασικό χώρο διαμονής όσων εργάζονταν με οποιονδήποτε τρόπο προς όφελος των Γερμανών (σε εργοστάσια, στο Γκέτο, σε κατασκευαστικά έργα και λοιπά), αλλά και χώρο διαλογής για όσους θα αποστέλλονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ή στα κέντρα εξόντωσης. Για το λόγο αυτό, διαχωρίστηκε σε τμήματα Α και Β, όπου στο πρώτο τοποθετούνταν οι εργάτες και στο δεύτερο όλοι οι υπόλοιποι. Οι φυλακές της Γκεστάπο στην Κρακοβία, ήταν επί της οδού Pomorska 2, και εκεί βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν πολλοί Αντιστασιακοί. Οι συνθήκες διαβίωσης στο γκέτο ήταν απάνθρωπες και διατηρούνταν έτσι τεχνηέντως από τις γερμανικές αρχές, προκαλώντας την αποκτήνωση και εξαθλίωση των κατοίκων του, που συχνά, λόγω κακουχιών οδηγούνταν στο θάνατο.Την ημέρα της κατάληψης της Κρακοβίας (6 Σεπτέμβρη 1939), ξεκίνησαν αμέσως οι φυλακίσεις Πολωνών κατοίκων, και το πογκρόμ κατά των Εβραίων. Την περίοδο εκείνη, η πόλη αριθμούσε περί τους 90.000 Εβραίους κατοίκους [5]. Από την 28η Νοεμβρίου του 1939, με εντολή του Hans Frank[6], διατάχθηκε η «οικειοθελής» αποχώρηση των Εβραίων από την πόλη υπό την εποπτεία του Εβραϊκού Συμβουλίου, το οποίο αναλάμβανε την εκπροσώπησή τους απέναντι στις γερμανικές αρχές. Ο Hans Frank ήταν «Γενικός κυβερνήτης των πολωνικών κατεχόμενων εδαφών» από το 1939. Ήταν υπεύθυνος και για την «AB Aktion», επιχείρηση εξόντωσης διανοούμενων, ακαδημαϊκών, εκπαιδευτικών, κλήρου, στρατιωτικών, αριστοκρατών και οποιουδήποτε μπορούσε ν’ ασκήσει επιρροή στον πολωνικό λαό και να καθοδηγήσει μια πιθανή επαναστατική ενέργεια. Τον Ιούλιο του ‘40 εκδόθηκε και μοιράστηκε ανακοίνωση που όριζε ως καταληκτική ημερομηνία αποχώρησης την 15η Αυγούστου του 1940, ημέρα πέρα από την οποία οποιοσδήποτε Εβραίος παρέμενε στην πόλη χωρίς να αποτελεί εργατικό δυναμικό, θα διωκόταν δια της βίας[7].

Μετά από ένα δεύτερο κύμα διωγμών, οι Εβραίοι που απέμειναν τοποθετήθηκαν στη γειτονιά Podgórze, η οποία ονομάστηκε επίσημα Γκέτο στις 3 Μαρτίου του 1941, ενώ αργότερα αποκλείστηκε και με τείχη. Ο πληθυσμός του κατά καιρούς μεγάλωνε καθώς οι γερμανικές αρχές τοποθετούσαν εκεί Εβραίους που εντόπιζαν στη γύρω επαρχία. Οι συνθήκες διαβίωσης και η φονική πολιτική των γερμανικών αρχών έγιναν σύντομα γνωστές και στην ηγεσία των συμμάχων, όπως αποκαλύπτει με πολλές λεπτομέρειες καταγγελία [8] που απέστειλε η εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στα Ηνωμένα Έθνη (Αναφέρομαι στους Συμμάχους όπως ονομάζονταν μετά τη σύνοδο της Washington. Η ονομασία «Ήνωμένα Έθνη» υιοθετήθηκε και μετά τον πόλεμο από τον Οργανισμό). Μεταξύ άλλων, την καταγγελία αυτή συνυπέγραφε και η ελληνική εξόριστη κυβέρνηση.

Η «ρευστοποίηση» του Γκέτο ξεκίνησε το Μάρτιο του 1943, οπότε η αστυνομία προέβη σε συλλήψεις, επί τόπου εκτελέσεις, μεταφορές σε παρακείμενα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και μεταφορές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και κέντρα εξόντωσης.[9] Ενδεικτικό του διωγμού που θα ακολουθούσε είναι το γεγονός ότι προμηνύεται σχεδόν απροκάλυπτα ήδη στις παραγράφους 4 και 7 των προγραμματικών δηλώσεων του NSDAP από το 1920, πριν καν κυβερνήσει.[10] Ο διωγμός των εβραϊκών πληθυσμών από τη γερμανική επικράτεια και τις κατακτημένες περιοχές, από το 1939 έως το τέλος του 1941, γινόταν με τρόπο που οι γερμανικές αρχές να τον παρουσιάζουν ως νόμιμο, όπως δηλώνεται στα πρακτικά του συνεδρίου της 20ης Ιανουαρίου του 1942 στη Βίλα Wannsee στο Βερολίνο.[11] Βέβαια σαν νομιμότητα, το γερμανικό κράτος, εννοούσε την εξαναγκασμένη μετακίνηση πληθυσμών μετά από κατάσχεση των περιουσιών τους και την βίαιη εκτόπιση σε περίπτωση που δεν γίνεται με ήπια μέσα. Παράλληλα, το πράσινο φως για εκτελέσεις των διωκόμενων χωρίς δίκη για οποιοδήποτε παράπτωμα και οι τεχνητές συνθήκες εξαθλίωσης, οδήγησαν (με έναν νομιμοφανή, για τους Ναζί, τρόπο) σε χιλιάδες θανάτους, πριν ακόμα βιομηχανοποιηθεί η εξόντωση. Ενδεικτική της προσπάθειας εξόντωσης των Εβραίων ακόμα και με έμμεσους τρόπους είναι η αναφορά του αρχηγού της αστυνομίας και των SS στην Πολωνία, Jurgen Stroop, όπου ανοικτά καυχιέται την εξόντωση περίπου 19-20.000 Εβραίων μετά την εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας (χοντρικά 7.000 μέσα στους εμπρησμούς που προκάλεσε ως αντίποινα, 7000 εκτελεσθέντες επί τόπου ως στασιαστές και 5-6.000 κατά τη μεταφορά τους με βαγόνια στην Treblinka II, υπό συνθήκες που να προκαλούν το θάνατο των επιβαινόντων πριν φτάσουν στον προορισμό). [12]

Από το 1942 και μετά, ξεκίνησε η «Επιχείρηση Ράινχαρντ» («Aktion Reinhardt») με την σταδιακή ρευστοποίηση των γκέτο, και εξόντωση των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μέσω εξαθλίωσης, εκτελέσεων δια τυφεκισμού, αλλά κυρίως με χρήση του αερίου Zyklon B. Μόνο κατά την περίοδο διοίκησής του, ο Rudolf Höss, όπως ο ίδιος γράφει στη μαρτυρία του στις 16 Μαρτίου του 1946, υπέγραψε (κατόπιν εντολής άνωθεν) την αποστολή περίπου 2.000.000 ανθρώπων στους θαλάμους αερίων.[13]

Συγκρότημα Auschwitz-Birkenau.

Το Auschwitz-Birkenau είναι ένα από τα πολλά πρώην ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Ιδρύθηκε το 1940 από τους Γερμανούς στα προάστια της πόλης Oswiecim. Το πρώτο τμήμα του στρατοπέδου γνωστό και ως Auschwitz I στήθηκε πάνω σε προϋπάρχουσες εγκαταστάσεις και μπορούσε να φιλοξενήσει 15.000 έως 20.000 ανθρώπους.[14] Ο βασικός λόγος ίδρυσης του στρατοπέδου ήταν οι αυξανόμενες συλλήψεις Πολωνών και αρχικός σκοπός του ήταν η απομόνωση και αξιοποίηση των ανθρώπων αυτών σε καταναγκαστική εργασία. Το 1941 άρχισε το χτίσιμο του δεύτερου τμήματος τρία χιλιόμετρα μακριά στο χωριό Brzezinka, που ονομάστηκε Auschwitz IΙ ή Birkenau. Η πόλη Oswiecim μετονομάστηκε σε Auschwitz και το χωριό Brzezinka σε Birkenau, όταν περιήλθαν στον διοικητικό έλεγχο του 3ου Ράιχ.

Στο Birkenau η διαμόρφωση είναι διαφορετική από το Auschwitz I. Τα κτήρια είναι πιο πρόχειρα στην κατασκευή και οι εγκαταστάσεις προορίζονταν να εξυπηρετούν πολλά περισσότερα άτομα. Οι κοινόχρηστες τουαλέτες ήταν ανεπαρκείς, η θέρμανση με δύο εστίες ανά κτήριο επίσης, ενώ τα κρεβάτια ήταν απλά ξύλινα επίπεδα, διαμορφώνοντας επιτηδευμένα απάνθρωπες συνθήκες ικανές να οδηγήσουν πολλούς κρατουμένους σε αργό θάνατο. Η ανεπάρκεια των εγκαταστάσεων βέβαια δεν είναι κατανοητή αν κάποιος διαβάσει τα επίθετα με τα οποία τις περιγράφω, αλλά είναι εύκολο να αντιληφθεί την αποκτήνωση που προκάλεσαν αν τις αντικρίσει με τα μάτια του και αναλογιστεί τον αριθμό των ατόμων που εξυπηρετούσαν, την κατάστασή τους και τις καιρικές συνθήκες.

Οι κρατούμενοι ως επί το πλείστον εργάζονταν για τη συντήρηση του στρατοπέδου, την επέκτασή του και τη δημιουργία δορυφορικών υπομονάδων σε παρακείμενα εργοστάσια, στα οποία επίσης εργάζονταν καταναγκαστικά. Γνωστό είναι το εργοστάσιο της IG Farben [15] που διατηρούσε και υπομονάδα του Auschwitz I, γνωστή ως Auschwitz ΙΙΙ ή Monowitz-Buna [16] και ήταν το εργοστάσιο που παρήγαγε το φονικό αέριο Zyklon B, που χρησιμοποιήθηκε για την μαζική εξόντωση πολλών κρατουμένων. Πολλά εργοστάσια στην ευρύτερη περιοχή μπορούσαν να «νοικιάζουν» κρατούμενους ως εργάτες, διαδικασία ιδιαίτερα γνωστή και από την ιστορία του εργοστασίου του Schindler[17] στην Κρακοβία. Το εργοστάσιο του Schindler προϋπήρχε του πολέμου, επί της οδού 4 Lipowa, και παρήγαγε διάφορα μεταλλικά αντικείμενα με δυνατότητα επισμάλτωσής τους. Ο Schindler ήρθε μετά την κατάληψη της Πολωνίας από τους Γερμανούς και ανέλαβε την διαχείριση του εργοστασίου που μετονομάστηκε σε Deutsche Emailwaren-Fabrik – DEF, και συνέχισε να παράγει επισμαλτωμένα μεταλλικά σκεύη αλλά και κάλυκες βλημάτων, ώστε να κατατάσσεται στα εργοστάσια που συμβάλλουν στην πολεμική προσπάθεια. Για τις ανάγκες λειτουργίας του, «νοίκιαζε» εργάτες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ κατάφερε να πάρει άδεια από τις αρχές, ώστε να χτίσει δική του υποομάδα για τους εργάτες του, εξασφαλίζοντάς τους ελαφρώς καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Παρά τον αντισυμβατικό και τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του, ο Schindler χαρακτηριζόταν μάλλον από ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση. Προς το τέλος του πολέμου, εκμεταλλευόμενος τη θέση του και γνωρίζοντας το τέλος που θα είχαν πολλοί Εβραίοι, κατάφερε να πάρει άδεια να μετακινήσει το εργοστάσιο στο Brněnec της τωρινής Τσεχίας, ώστε να αποφύγουν τη μεταφορά τους σε κέντρα εξόντωσης. Προκειμένου να διασώσει όσους περισσότερους μπορούσε, ξόδεψε σχεδόν όλη την περιουσία του σε εξαγορά επιπλέον εργαζομένων και δωροδοκίες αξιωματούχων των SS. Συνολικά, υπολογίζεται ότι έσωσε από βέβαιο θάνατο περίπου 1200 Εβραίους. Αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα αναγνώρισης και μιας «καλής πλευράς» της Γερμανίας στην Πολωνία, δίνοντας τη δυνατότητα ταύτισης και των επισκεπτών που προέρχονται από χώρες πρώην μέλη του Άξονα. Η οργάνωση του Auschwitz II – Birkenau έκανε εμφανές ότι δεν αποτελούσε απλά στρατόπεδο εγκλεισμού, αλλά και τελικό προορισμό για το μεγαλύτερο μέρος των κρατουμένων, ενώ από το 1942 και έπειτα, μέσα στα πλαίσια της «Επιχείρησης Ράινχαρντ» («Aktion Reinhardt») εξυπηρέτησε και την «Τελική λύση στο ζήτημα των Εβραίων» («Endlösung der Judenfrage»).

Μετά την οδηγία «ρευστοποίησης» του Γκέτο, οι διαδικασίες θανάτωσης επιταχύνθηκαν με αποτέλεσμα στο τέλος του πολέμου ο τραγικός αριθμός των νεκρών στο συγκεκριμένο σύμπλεγμα να ανέλθει περίπου στο 1,1 εκατομμύριο, από τα 1,3 εκατομμύρια που εισήχθησαν και τα νούμερα αυτά σημειώνω ότι αφορούν στους θανάτους που γίνονται εντός της περιοχής του στρατοπέδου. [18] Με την υποχώρηση του μετώπου, οι αναδιπλούμενες γερμανικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το στρατόπεδο στα μέσα Ιανουαρίου του 1945, παίρνοντας μαζί τους μεγάλο μέρος των κρατουμένων. Τους ανάγκασαν να περπατούν για χιλιόμετρα μαζί τους μέσα σε θερμοκρασίες κοντά στο μηδέν καθώς χιόνιζε, προκαλώντας το θάνατο σε πολλούς από αυτούς. [19] Τα Σοβιετικά στρατεύματα εισήλθαν στην περιοχή του στρατοπέδου στις 27 Ιανουαρίου του 1945. Οι εικόνες που αποτυπώνονται στο διασωθέν φιλμ του Σοβιετικού Στρατού αποδεικνύουν με τον πιο ανατριχιαστικό τρόπο τα γεγονότα που προηγήθηκαν, αν και λόγω τεχνικών ελλείψεων και της άμεσης ανάγκης για άμεση περίθαλψη των κρατουμένων, πολλές από τις σκηνές στήθηκαν και βιντεοσκοπήθηκαν λίγο αργότερα, με τους πιο υγειείς εξ’αυτών. Οι εικόνες από τα Buchenwald, Bergen Belsen, Dachau που απελευθερώνηκαν από τους Δυτικούς Συμμάχους, κατάφεραν να συμπληρώσουν την τεκμηρίωση των τραγικών καταστάσεων που επικράτησαν σε αυτά τα στρατόπεδα.

Μεταπολεμική αξιοποίηση εντός της δημόσιας σφαίρας.

Το Μουσείο του Auschwitz δημιουργήθηκε αμέσως μετά τον πόλεμο με πρωτοβουλία των ίδιων των πρώην κρατουμένων και από την 1η Μάη του 1945 υπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τεχνών της Πολωνίας. Την 14η Φεβρουαρίου του 1946, ο χώρος χαρακτηρίστηκε ως «τόπος μαρτυρίου», ενώ στο χαρακτηρισμό αυτό προσέθεσε και η ανέγερση του προσκυνήματος μεταξύ των Μπλοκ 10 (όπου διεξάγονταν τα απάνθρωπα ιατρικά πειράματα του Josef Mengele σε παιδιά και ενήλικες) και του Μπλοκ 11 (με τα κρατητήρια και βασανιστήρια), στο Auschwitz I. [20]

Στον ιδιαίτερο αυτό χώρο, εν τέλει επιδιώχθηκε να διατηρηθούν οι σωζόμενες δομές, ώστε να μαρτυρούν χωρίς μεσολαβήσεις και μεταφορές αυτά που έγιναν, ενώ παρά την επίσημη μετατροπή του σε τόπο μνήμης και τις επισκέψεις κοινού, πολλοί πρώην κρατούμενοι αρνήθηκαν να το αποχωριστούν και συνέχισαν να διαμένουν στα κτήρια του Aus.I, μερικοί μέχρι το τέλος της ζωής τους.[21]

Επομένως σε εκείνη την αρχική περίοδο, βλέπουμε ένα χώρο μνήμης να προωθείται ως τέτοιος κυρίως από τα ίδια τα θύματα, και το κράτος να πλαισιώνει την προσπάθεια, κάνοντάς το όμως με τους δικούς του όρους. To 1947 ξεκίνησε μια προσπάθεια (από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τεχνών) να αξιοποιηθεί ο χώρος και διοργανώθηκε μια έκθεση στο Μπλοκ 4 του Aus.I, όπου βέβαια οι εικαστικές παρεμβάσεις προσέδιδαν ένα χαρακτήρα θρησκευτικού μαρτυρίου, καθώς στο βάθος της αίθουσας δέσποζε ένας μεγάλος φωτισμένος σταυρός, ενώ κάπου στην αίθουσα υπήρχε και τοίχος αφιερωμένος στους Εβραίους. Η εικαστική έκθεση συμπληρωνόταν με έκθεση ντοκουμέντων στο Μπλοκ 5 και έκθεση κατασχεθέντων αντικειμένων στο Μπλοκ 6 που τιτλοφορήθηκε «Kanada». «Sektion Kanada» ονομαζόταν ο τομέας διαλογής όλων των κατασχεθέντων αντικειμένων από τους κρατούμενους. Τα αντικείμενα αποστέλλονταν στη Γερμανία, όπου μεταποιούνταν και δίνονταν σε Γερμανούς πολίτες, ή ανακυκλώνονταν. To 1948, κατόπιν προτάσεων της εβραϊκής κοινότητας, τοποθετήθηκε μια πλάκα κοντά στο Crematorium II, που αναφερόταν ξεκάθαρα στο διωγμό των Εβραίων, η οποία αφαιρέθηκε κάποια στιγμή αργότερα.[22] Την αρχική προσπάθεια για ανάδειξη όλων των πτυχών των γεγονότων, αλλά και ειδικότερα του μαρτυρίου των Εβραίων, σύντομα αντικατέστησε μια προσπάθεια (από το κράτος) επανα-νοηματοδότησης του χώρου, ως τόπου μαρτυρίου του πολωνικού λαού. Μεταξύ αυτού που τα θύματα ήθελαν να αναδείξουν και αυτού που ήθελε το επίσημο κράτος υπήρχε κάποια απόκλιση, που για να την κατανοήσουμε, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το γενικότερο πλαίσιο.

Η μεταπολεμική Πολωνία βρισκόταν ως μέλος του ανατολικού μπλοκ να καθοδηγείται πολιτικά από το Κ.Κ. Προβάλλονταν τα θύματα του στρατοπέδου κυρίως ως έγκλειστοι αντιστασιακοί, πολιτικοί κρατούμενοι, υποβαθμίζοντας τις επιπλέον ή και διαφορετικές «ταυτότητές» τους ως μέλη κάποιας φυλετικής ομάδας. Δεν γινόταν καμία αναφορά στους Σίντι-Ρομά, ενώ υποβαθμιζόταν εμφανώς η περίπτωση των Εβραίων που αποτελούσαν και τα πιο πολυάριθμα θύματα. Δινόταν η εικόνα ενός τόπου μνήμης που αναφερόταν στον Πολωνικό λαό, και στον αγώνα κατά του Φασισμού.

Μετά το θάνατο του Στάλιν, το 1955, επιχειρήθηκε μια νέα έκθεση που να αναδεικνύει περισσότερο το θέμα των γενοκτονιών και ανέγερση ενός μνήματος στο τέλος των σιδηροτροχιών. Τελικά όμως το μνήμα, είχε πάνω του χαραγμένο το ανάποδο τρίγωνο, σύμβολο των κρατουμένων γενικά χωρίς να κάνει κάποια ιδιαίτερη αναφορά στις γενοκτονίες. Τα ανάποδα τρίγωνα ήταν τα σύμβολα που χρησιμοποιούσαν στα στρατόπεδα, προκειμένου να διαχωρίζουν τους κρατουμένους. Εν γένει το τρίγωνο συμβολίζει όλους τους κρατουμένους, απλά με διαφοροποίηση του χρώματος, δημιουργούσαν τις υποκατηγορίες. Βέβαια ειδικά για τους Εβραίους χρησιμοποιούσαν δύο αντίστροφα τοποθετημένα τρίγωνα, ώστε να σχηματίζουν το άστρο του Δαυίδ, με το ένα να είναι στο χρώμα της υποκατηγορίας (πχ Εβραίος, αλλά με κόκκινο τρίγωνο, υποδηλώνει πως είναι και κομμουνιστής ή αναρχικός). Επομένως δεν είναι και απόλυτα σίγουρο το αν αξιοποιήθηκε προκειμένου να υποβαθμίσει το εβραϊκό ζήτημα, ή αν απλά φορτώθηκε αυτή την πρόθεση λόγω της υποβάθμισης που γινόταν ποικιλοτρόπως, εξ’αιτίας του καλπάζοντος αντισημιτισμού. (Παρένθεση: Σε ό,τι αφορά στην αξιοποίηση του τριγώνου, δη του κόκκινου και μαύρου στα στρατόπεδα, αυτή ίσως να έγινε γιατί παραπέμπει συνειρμικά στην χρήση του τριγώνου ως σύμβολο της αντίστασης/επανάστασης ενάντια στο φασισμό του καπιταλισμού, όπως το αξιοποίησε o σουπρεματιστής El Lissitzky στην πασίγνωστη αφίσα του 1920 «με την κόκκινη σφήνα, νικήστε τους λευκούς», που συμβόλιζε την ταξική πάλη. Η εικόνα αυτή συνυφάνθηκε με την ιστορία της ρωσικής επανάστασης, καθώς για τη διδαχή της, αξιοποιήθηκε σε παιδικό βιβλίο, μαζί με άλλα σουπρεματιστικά/κονστρουκτιβιστικά σχέδια του ίδιου καλλιτέχνη. Σημειώνεται βέβαια, για κανένα άλλο λόγο, παρά μόνο ως σύμπτωση σε σχέση με το γεγονός στο οποίο αναφέρεται η παρούσα παρένθεση, ότι ο El Lissitzky ήταν εβραϊκής καταγωγής, από το Smolensk.)
Από την αρχή επικρατούσε η ιδέα της δημιουργίας εθνικών εκθέσεων, όπου εξέχουσα θέση πάντα είχε ο Πολωνικός λαός. Το 1960 εγκαινιάστηκαν εκθέσεις χωρών του σοβιετικού συνασπισμού, ενώ το 1961 της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αντιστάθμισμα αυτών εγκαινιάστηκε και η εβραϊκή έκθεση, που όμως τεχνηέντως διατηρήθηκε υποβαθμισμένη μέχρι το τέλος του ’70, οπότε και ανανεώθηκε.[23] Στο δεύτερο μνημείο που έγινε και παραδόθηκε το 1967, μια οικογένεια με παιδί που υπήρχαν στο προσχέδιο, αντικαταστάθηκαν πάλι με το ίδιο τρίγωνο. Ένα παιδάκι κρατούμενος δε θα μπορούσε να παραπέμπει σε αντιστασιακό, παρά κυρίως σε θύμα φυλετικού πογκρόμ, οπότε με την επιλογή του τριγώνου, αποσυνδέθηκε επίτηδες το μνημείο από το γεγονός της γενοκτονίας και εστίασε και πάλι στον αντιστασιακό, αντιφασιστικό αγώνα.[24] Συγκεκριμένα, κατά την παράδοση του μνημείου, στην ομιλία που έδωσε ο Josef Cyrankiewicz, [25] δεν έκανε καμία αναφορά στον αντισημιτισμό, έκανε ελάχιστη στο ρατσισμό, και εστίασε κυρίως στα γεγονότα ως απότοκα του ιμπεριαλισμού, υποδηλώνοντας έτσι μια πολιτικό-κομματική αξιοποίηση της ανάμνησης. [26] Από κάτω, τοποθετήθηκε μια πλάκα γραμμένη στην πολωνική γλώσσα, που εξύψωνε στο πάνθεον των Ηρώων κάθε νεκρό του Auschwitz, αποδίδοντάς του το Σταυρό του Τάγματος των Grunwald. [27] Η αναγραφή πάνω στην πλάκα ήταν γενική προκειμένου να περιλαμβάνει λακωνικά όλα τα θύματα. Συγκεκριμένα έγραφε: «Four million people suffered and died here in the hands of the Nazi murderers between the years 1940 and 1945».[28] Η αναγραφή αυτή αντικαταστάθηκε στο μέλλον με μιαν άλλη που τονίζει την ιδιαιτερότητα της εβραϊκής περίστασης. Τώρα οι πλάκες αναγράφουν σε διάφορες γλώσσες μεταξύ των οποίων και στα ελληνικά: «Ας είναι για αιώνες κραυγή απελπισίας και προειδοποίηση για την ανθρωπότητα αυτός ο τόπος, όπου οι Ναζί φόνευσαν περίπου ενάμισι εκατομμύριο άντρες, γυναίκες και παιδιά κυρίως Εβραίους, από διάφορες χώρες της Ευρώπης. Άουσβιτς – Βίρκεναου 1940-1945».

Όσο και να φαίνεται παράδοξο, εξακολουθούσε να επικρατεί αντισημιτισμός στην Ευρώπη. Τη χρονιά που έγινε η ομιλία του Josef Cyrankiewicz, στην Πολωνία αναζωπυρώθηκε ένα βίαιο κύμα αντισημιτισμού που, εξαιτίας της πολιτικής έντασης που υπήρχε μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Ισραήλ για τον «Πόλεμο των 6 Ημερών».[29] Στην Δυτική Ευρώπη και κυρίως στη Δυτική Γερμανία που διατηρήθηκαν αντίστοιχα στρατόπεδα, η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν μια νέα μεταπολεμική ταυτότητα, οι Δυτικο-γερμανοί διατήρησαν υποβαθμισμένα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας εστιάζοντας κυρίως στις προσπάθειες των Γερμανών να αντισταθούν στο Ναζιστικό καθεστώς. Η Ανατολική Γερμανία αντιθέτως, έκανε έντονη αναφορά στα εγκλήματα, εστιάζοντας βέβαια πάλι (αντίστοιχα με την πολωνική πλευρά) γενικά στον αντιφασιστικό αγώνα.[30]

Συγκριτικά με τις δυτικές χώρες, σε αυτές του ανατολικού μπλοκ, οι επιζώντες κατάφεραν να σπάσουν την ανωνυμία που επέβαλλε η μαζικότητα των εκτελέσεων και ταφής, και να αναδείξουν προσωπικές ή τοπικές ιστορίες [31], τάση που διατηρείται ακόμα και σήμερα.
To 2002 επελέγη η 27η Ιανουαρίου από τους Ευρωπαίους υπουργούς παιδείας, ως ημέρας μνήμης της Γενοκτονίας των Εβραίων. H Γαλλία, το 2005, ενίσχυσε την παρουσίαση της ιστορία του διωγμού των Γαλλο-εβραίων, διατηρούσε όμως εστίαση στην αντιστασιακή ιδιότητα των θυμάτων της. Επιπροσθέτως, το 2001 στήθηκε και η πρώτη έκθεση για τους Σίντι-Ρομά στο Μπλοκ 13.[32] Ημέρα μνήμης της γενοκτονίας των Σίντι-Ρομά τέθηκε η 2η Αυγούστου.
Σήμερα, το Auschwitz I η είσοδος γίνεται από την αναγνωρίσιμη πύλη με την μάλλον «ειρωνική» αναγραφή «Arbeit macht frei». («Η εργασία απελευθερώνει») Διατηρείται, μετά από τις ανακατασκευές σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ σε ορισμένα Μπλοκ διατηρεί εκθέσεις. Οι εκθέσεις περιλαμβάνουν εικαστικές παρεμβάσεις, πίνακες με στατιστικά, φωτογραφίες και ενημερωτικά κείμενα, ενώ δίνεται μεγάλη έμφαση στις προσωπικές ιστορίες. Οι ιστορίες σχεδόν πάντα συνοδεύονται από φωτογραφίες, εντείνοντας έτσι την ενσυναίσθηση του θεατή προς το θύμα, ενώ η εμπειρία εμπλουτίζεται και με ηχητικά μέσα. Σε άλλα Μπλοκ, έχουν στηθεί αναπαραστάσεις με πλήθος αντικειμένων, που δείχνουν τους ρόλους των δωματίων και τις συνθήκες διαβίωσης, ενίοτε και σοκαριστικές συνθέσεις με πιο προσωπικά υπολείμματα των θυμάτων. Μεταξύ των Μπλοκ 10 και 11 υπάρχει ο «Μαύρος Τοίχος» των εκτελέσεων. Στη δυτική πλευρά βρίσκεται το πεδίο εκτελέσεων και η αποθήκη κατασχεθέντων, ενώ στην ανατολική πλευρά εκτός περίφραξης τα διοικητικά κτήρια και το Crematorium, με άλλο ένα πεδίο εκτελέσεων. Το Auschwitz I εμπλέκει τον θεατή κυρίως μέσω των εκθέσεων, της πολύ καλά διατηρημένης εικόνας και της ρεαλιστικής αναπαράστασης του περιβάλλοντος χώρου.

Τρία χιλιόμετρα μακρύτερα, στο Birkenau, μιλούν αναγνωρίσιμες εικόνες όπως η πύλη με τις γραμμές του τρένου και ένα βαγόνι, που επεκτάθηκαν μέχρι εκεί για την εισροή των Εβραίων από την Ουγγαρία. Αριστερά υπάρχει το στρατόπεδο των γυναικών και δύο θάλαμοι εξόντωσης με κρεματόρια, ενώ δεξιά οι τομείς της καραντίνας, των Τσέχων (του Theresienstadt Ghetto), των ιατρικών εγκαταστάσεων, των ανδρών, των Σίντι-Ρομά, οι αποθήκες κατασχεθέντων «Kanada», ο χώρος «απολύμανσης» και άλλοι δύο θάλαμοι εξόντωσης με κρεματόρια. Κοντά τους βρίσκεται η λίμνη όπου κατέληγαν οι στάχτες από τα κρεματόρια, ανοικτοί χώροι καύσης, ενώ στα βόρεια σύνορα του στρατοπέδου αποκαλύφθηκε και ο μαζικός τάφος των 15.000 Σοβιετικών Στρατιωτών. Παραδίπλα, σε μεγάλη έκταση, σχεδιαζόταν νέο κομμάτι του στρατοπέδου, ονομαζόμενο «Mexiko». To στρατόπεδο, περιφρασσόταν από ηλεκτροφόρο αγκυλωτό σύρμα και ξύλινους πύργους παρατήρησης, ενώ στη μέση της πτέρυγας των ανδρών δεσπόζει η δεξαμενή νερού, σημείο φορτισμένο λόγω του ότι αποτελούσε μέρος εκτελέσεων σε κοινή θέα.
Οι βασικές μνημειακές κατασκευές που αντικρίζει κανείς σήμερα είναι το διεθνές μνημείο του 1967, το μνημείο των θυμάτων Σίντι-Ρομά, οι γρανιτένιες ενημερωτικές πλάκες σε διάφορα σημεία, ενώ το ανακατασκευασμένο κτήριο απολύμανσης, περιέχει εκθέματα ευαισθητοποίησης.

Ο τόπος ως σύμβολο και προβληματισμοί ως προς τη νοηματοδότηση.

Η διατήρηση της μνήμης των γεγονότων αυτών δεν μπορεί να συμβεί χωρίς τη διατήρηση των τόπων μνήμης με την όψη ενός «ντοκουμέντου» και όχι απλά ως ένα καλλιτεχνικό μνημείο πάνω σε έναν εκχερσωμένο χώρο. Το Συγκρότημα Auschwitz-Birkenau το πετυχαίνει συνδυάζοντας μια εικόνα αυθεντικής αναπαράστασης με το εκθεσιακό στοιχείο. Πιο εστιασμένο στο εκθεσιακό κομμάτι, με υποβλητικές αναπαραστάσεις είναι το Μουσείο του Εργοστασίου του Schindler, ενώ προφανώς λόγω της σύγχρονης αξιοποίησης, το Γκέτο δεν καταφέρνει να υποβάλλει τον επισκέπτη σε τέτοιο βαθμό. Το ζήτημα που αγγίζουν όμως αυτοί οι τρεις τόποι μνήμης είναι πολύ μεγαλύτερο των συνόρων της Πολωνίας, ένα ζήτημα όνειδος για τον ανθρώπινο πολιτισμό, που είναι αναμενόμενο να βρίσκει και αντιστάσεις στην αποδοχή του.

Σίγουρα ο τόπος αποτελεί για τον Πολωνό σύμβολο των πολωνικών θυσιών. Εξ’ άλλου εντάσσεται μέσα στα πλαίσια ενός ευρύτερου πολωνικού μαρτυρίου, που περιλαμβάνει μιαν ηρωική αντίσταση στο Blitzkrieg, μια βασανιστική κατοχή ταυτόχρονα με αντίσταση, τόσο στα πλαίσια αντάρτικου, όσο και ως μέρος του συμμαχικού τακτικού στρατού, τραγικά μεγάλο κύμα διωγμών και μια έξωθεν κατευθυνόμενη μεταπολεμική πορεία. Όλα αυτά από μόνα τους, κάνουν την πολωνική περίπτωση ιδιαίτερη, ώστε ανα περιόδους, να εγκολπώνει ακόμα και τα γεγονότα που αφορούσαν στο εβραϊκό ζήτημα. Όμως ταυτόχρονα αποτελεί τόπο του απόλυτου «μετα-τανακικού»[33] πάθους του εβραϊκού λαού, δικαιολογώντας εν μέρει τη χρήση του όρου «Ολοκαύτωμα» και την ξεχωριστή ανάδειξή του, πάνω από τα όρια του πολωνικού λαού. Επιπρόσθετα πάντα θα υπάρχουν κι άλλες πλευρές προς ανάδειξη, όπως η περίπτωση των Ρομά, των θυμάτων της «ευγονικής», των ΑμεΑ των ομοφυλοφίλων, ή των 15.000 σοβιετικών στρατιωτών. Παράλληλα με αυτά, το Auschwitz έχει καταφέρει να αποτελεί μέρος μιας διεθνούς μνήμης, αγγίζοντας ακόμα και αυτούς που δεν έχουν μάθει πολλά, δεν έχουν επισκεφθεί ούτε έχουν χάσει κάποιον πρόγονο στα στρατόπεδα. Όλα αυτά δείχνουν έντονα τον έντονα συμβολικό του χαρακτήρα.

Είναι τέτοια η επιρροή του γεγονότος στη δημόσια σφαίρα, που από νωρίς παρήχθησαν και αντίρροπες δράσεις από αρνητές του γεγονότος (ήδη από το 1948 με τον Paul Rassinier)[34] Μέσα στα πλαίσια γενικών αναθεωρητικών τάσεων, πολλοί αρνητές εκμεταλλεύτηκαν την «αποχή» των ιστορικών από μια τέτοια δημόσια συζήτηση και πατώντας πάνω στον διάχυτο αντισημιτισμό, κατάφεραν να διασπείρουν τις απόψεις τους. Ως ακραίο παράδειγμα αυτής της τάσης εμφανίστηκε το 1978 (και υπάρχει και σήμερα), το IHR που με συγκεκαλυμμένο ενδιαφέρον για την αναθεώρηση, προωθούσε αντισημιτικές και άλλες ρατσιστικές ιδέες.[35] Το ευρύ κοινό, που δεν είχε κάποια εμπειρία (έστω μέσω επίσκεψης στον τόπο), η διατηρούσε μια εικόνα επιφανειακή και ελλειπή, εύκολα έδινε χώρο σε αμφισβητήσεις. Οι λογοτεχνικές και κινηματογραφικές προσπάθειες, αναδείκνυαν το γεγονός, αλλά καμιά φορά το έκαναν υπό συγκεκριμένο πρίσμα, και δεν αποτελούσαν ντοκουμέντα. Αντιθέτως, ήταν απαραίτητη η προβολή και διάχυση των οπτικών ντοκουμέντων για να αντισταθμιστεί η τάση αναθεωρητισμού. Το φιλμ της απελευθέρωσης του Auschwitz από τους Σοβιετικούς, το εκτενέστατο (και ανατριχιαστικό) φωτογραφικό αρχείο της 166th Photographic Signal Company στο Buchenwald, ή τα φιλμ από την απελευθέρωση του Dachau και το Mauthausen τα οποία επιμελήθηκε ο ίδιος ο Hitchcock, δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης. Παρόλα αυτά, εικόνα του Auschwitz στο κοινό δεν έχει προστατευτεί από τον αναθεωρητισμό. Δυστυχώς, σύμφωνα με τελευταία έρευνα παρατηρείται αύξηση των αρνητών στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας. [36]

Μετά από τις ταλαντεύσεις στη νοηματοδότηση των συγκεκριμένων τόπων μνήμης, την τελευταία 20ετία παρατηρείται μια προσπάθεια σταθεροποίησης του νοήματός τους, για όσο αυτή διαρκέσει. Στην προσπάθεια πρωτοστατεί το Πολωνικό κράτος, αλλά χρηματοδοτούν και άλλες χώρες. Επιπλέον, μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί, δημιουργούν από μία «θεσμική» θέση, τις ντιρεκτίβες για την προβολή των τόπων μνήμης, ενώ το Συμβούλιο της Ευρώπης εξέδωσε οδηγία για τους εκπαιδευτικούς και επιμορφωτές που καθοδηγούν επισκέψεις στο Auschwitz [37]. Ανά τον κόσμο υπάρχουν αρκετά ιδρύματα που διατηρούν επαρκές αρχειακό υλικό και προβάλλουν το ζήτημα πάνω σε κοινή γραμμή.

Η νοηματοδότηση αυτού του τόπου βέβαια, εξαρτάται και από την καταχώρηση του Εβραϊκού ζητήματος συγκριτικά με όλα τα άλλα γεγονότα που έλαβαν χώρα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έξω από τα όρια των θεσμών, οι έννοιες «Ολοκαύτωμα», «Εθνοκάθαρση», «Γενοκτονία», «Έγκλημα Πολέμου», «Έγκλημα κατά της Ανθρωπότητας», είναι ακόμα θολές. Ξεκίνησαν να καθορίζονται ήδη κατά τη διάρκεια του Β’ΠΠ, όμως ο καθορισμός κατά καιρούς επηρεάστηκε από τα αποτελέσματα των δικών, ή από πολιτικές κατευνασμού/συμφιλίωσης, ή και από ανάγκη συμμαχιών. Χαρακτηριστικό είναι ότι εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, προκειμένου να εξασφαλισθεί η συνεργασία με τη Δυτική Γερμανία και σε μία πολιτική κατευνασμού και συμφιλίωσης, οι ΗΠΑ κατέστησαν τα αρχεία καταγραφής των Εγκλημάτων Πολέμου του Αμερικανικου Στρατού, μη διαθέσιμα στον ΟΗΕ και οποιοδήποτε κράτος ήθελε να τα αξιοποιήσει σε δίκες. Η αλήθεια είναι ότι αν δούμε τους ορισμούς όπως τους δίνει ο ΟΗΕ ή οι δημιουργοί τους, τότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι στους τόπους αυτούς έγιναν πράγματα που εμπίπτουν ταυτόχρονα σε όλες τις κατηγορίες, επομένως είναι αναμενόμενο να αναδύεται κάθε φορά ένας από τους όρους, ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς. [38] Ξεχωρίζοντας τον όρο «Ολοκαύτωμα» μπορούμε να πούμε ότι χρησιμοποιήθηκε ειδικά για την περίσταση του Εβραϊκού ζητήματος προσδίδοντας έναν «βιβλικό» χαρακτήρα, και υιοθετήθηκε από πολλούς Ιστορικούς, παρά το ότι δεν αποτελεί έναν από τους επίσημους ορισμούς των Ηνωμένων Εθνών. Ο όρος αυτός δημιουργεί σύγχυση ιδίως στο Ελληνόφωνο κοινό, ακριβώς λόγω της ετυμολογίας του και της ευρείας αξιοποίησής του και σε άλλα γεγονότα παλαιοτερα του Β.ΠΠ. Τελικά το Auschwitz-Birkenau είναι τόπος μνήμης των Πολωνών, των Εβραίων, όλης της ανθρωπότητας, και ως τί? Ως το μέρος του μη-πολιτισμού, ή ως μέρος του πολιτισμού? Γράφει η Annette Wieviorka: «Αν και ένα μουσείο έχει ως σκοπό να συντηρήσει και να δείξει στο κοινό έργα τέχνης, προϊόντα πολιτισμού, το μουσείο του Auschwitz που υπάγεται όπως όλα τα μουσεία της Πολωνίας στο Πολωνικό Υπουργείο Πολιτισμού, και Τεχνών, μαρτυρεί έλλειψη πολιτισμού, ένα επεισόδιο “αποπολιτισμού”[39] Περίπου μετά το 1980, έγιναν προσπάθειες να ενταχθεί το ζήτημα στο ευρύτερο πλαίσιο της «Γενοκτονίας», κάτι που βρήκε αντιστάσεις, καθώς επικρατούσε η άποψη ότι η αλλαγή του όρου από «Ολοκαύτωμα» σε «Γενοκτονία», θα έπληττε τη μοναδικότητά του, μαζί και τη διδακτική του δύναμη, από τη στιγμή που θα ακολουθούσαν και άλλες περιπτώσεις διεκδικούσαν τον τίτλο της «Γενοκτονίας». Στον αντίποδα, άλλοι Ιστορικοί θεώρησαν ότι ακριβώς αυτή η διδακτική του δύναμη θα μεγάλωνε, αν το γεγονός έχανε τη μοναδικότητά του [40] και μπορούσε να αποτελέσει δείγμα ενός «τυφλού σημείου» του πολιτισμού μας και όχι κάτι που έγινε έξω από τον πολιτισμό.[41]

Με επιφύλαξη: Volksdeutches της Πολωνίας (Γερμανικοί πληθυσμοί) συνοδεύονται από την Granatowa Policja, προς μεταγωγικά αεροπλάνα, ενώ ένα Heinkel-111 της Luftwaffe περνάει από πάνω τους. Πρόκειται να μεταφερθούν στην Ουκρανία για να αντικαταστήσουν τους εκτοπισθέντες Ουκρανούς του 1942, μέσα στα πλαίσια της αριανοποίησης. (Ευχαριστώ τον Δημήτρη Γκαλών για την βοήθεια στην χωροχρονική τοποθέτηση της φωτογραφίας) (Wirephoto του 1942 – Αρχείο Μώρη Γεωργίου).

Αξίζει να αναρωτηθούμε αν ο αντισημιτισμός αυτό καθ’εαυτό ήταν η αιτία των Γενοκτονιών που προκάλεσαν οι Ναζί, (οπότε αν πολεμούσε κανείς τον αντισημιτισμό θα εξάλειφε τον κίνδυνο επανάληψης), ή αν ο αντισημιτισμός ήταν απλά το πιο εύκολο προπαγανδιστικό όπλο, και αν δεν υπήρχε αυτό έτοιμο, θα εφεύρισκαν άλλο. Μέσα στα πλαίσια της Ναζιστικής εθνοκάθαρσης του Γερμανικού εθνικού-φυλετικού κράτους και της προστασίας της Volksdeutche, τον αντιμπολσεβικισμό της μεσαίας προς ανώτερης αστικής τάξης, τον αντισημιτισμό του Hitler που κατάφερε να τον παντρέψει με τον αντιμπολσεβικισμό, τις θεωρίες ψευδοευγονικής, την πολιτική του Lebenstraum [42], κάποιος θα ήταν ο πρώτος αποδιοπομπαίος τράγος. Εξάλλου, αρκούσε να γίνουν εύκολη επιλογή ολίγων εύγλωττων ρητόρων, ώστε να εξαπλωθεί χωρίς ιδιαίτερες σκέψεις ή αμφισβητήσεις αυτό το μίσος σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Και ένας από αυτούς που το κατάφεραν ήταν ο Anton Drexler, που μπορούμε να πούμε ότι λειτούργησε αρχικά ως μέντορας του Hitler.[43] Για ποιο λόγο σε όλον τον κόσμο κάλπαζε ο αντισημιτισμός και όχι μόνο στη Γερμανία? Για ποιο λόγο στη Γερμανία οι Εβραίοι αποτέλεσαν το πρώτο εξιλαστήριο θύμα? Σε αυτή την αναζήτηση θα βοηθούσε να βάλουμε στο συλλογισμό και μια δεύτερη εθνοτική ομάδα που υπέφερε ανάλογα, αυτή των Σίντι-Ρομά. Τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Σίντι-Ρομά ήταν εθνότητες χωρίς κράτος. Ήταν εύκολο για τους Ναζί να στοχοποιήσουν πρώτα εθνότητες που δε θα τις υπερασπιζόταν κανένας κρατικός θεσμός. Προφανώς ο αντισημιτισμός προϋπήρχε, όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά σε όλη την Ευρώπη, στην Αμερική και στη Σοβιετική Ένωση. Όπως φαίνεται ακόμα και σε κείμενα του C.Marx και του G.W.F.Hegel, η λέξη «Εβραίος» είχε αξιοποιηθεί ως μεταφορά ή κυριολεξία για ορισμένες συμπεριφορές θρησκευτικού δογματισμού, οικονομικού επεκτατισμού και καπιταλιστικής νοοτροπίας. Όπως και να χρησιμοποιήθηκε, το σίγουρο είναι ότι κατέληξε (και όχι μόνο υπ’ ευθύνη αυτών των δύο) να αποτελεί στερεότυπο πολύ διαδεδομένο.[44] Μάλιστα, όχι μόνο δεν υπήρχε δικό τους κράτος να τους υπερασπιστεί, αλλά ακριβώς επειδή αποτελούσαν διαδεδομένες μειονότητες, υπήρχε μια γενικότερη ρατσιστική συμπόρευση πολλών άλλων εθνοτήτων εναντίον τους. Για παράδειγμα, το 1939, οι Αμερικανοί έφτασαν στο σημείο να αρνηθούν την πρόσδεση σε λιμάνι τους του St.Lewis που μετέφερε διαφυγόντες διωκόμενους Εβραίους, με αποτέλεσμα αυτοί να επιστρέψουν και να καταλήξουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.[45] Στην Αγγλία δε, υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα όπου λόγω τυχαίων συγκυριών, ακόμα και εν μέσω πολέμου, ενίσχυσαν τη διασύνδεση των Εβραίων με συγκεκριμένα στερεότυπα. Για παράδειγμα η ενασχόληση των Εβραίων με το μικροεμπόριο αγαθών που τύχαινε να βρίσκονται σε έλλειψη, δημιούργησε την εικόνα ενός Εβραίου που στερεί βασικά αγαθά από τους συμπολίτες του και δημιουργεί καρτέλ.[46] Οι Εβραίοι, ακριβώς λόγω απουσίας μιας πατρίδας, διατηρούσαν την συνοχή τους με διακριτούς τρόπους που εμπόδιζαν την αφομοίωση, τουλάχιστον συγκριτικά με άλλες εθνοτικές ομάδες που είχαν βρεθεί σε άλλες χώρες ως μετανάστες. Η οργάνωση Alliance Israélite Universelle η οποία δραστηριοποιούταν σε πολλές χώρες υπέρ της αποδοχής των Εβραίων, ήταν υπέρ μιας προσπάθειας αφομοίωσης χωρίς να πληγεί η ανεξιθρησκεία αλλά εκφράζοντας μια λιγότερο απομονωτική στάση, θέση που βρήκε αντιδράσεις και σε πολλές περιπτώσεις δε στηρίχθηκε επαρκώς από τους ίδιους τους Εβραίους.[47] Η Γερμανία δεδομένων των συγκυριών έψαχνε εξιλαστήριο θύμα και το βρήκε στο πρόσωπο των πιο εμφανώς διακριτών ομάδων, που τύχαινε να διαχέονται διακρατικά, δηλαδή των Εβραίων, των Ρομά, των Ομοφυλοφίλων, των Κομμουνιστών και αν είχε υπολογίσιμες μειονότητες εγχρώμων ή άλλων πιθανώς να είχε καταλήξει σε παρόμοιες επιλογές. Η διακρατική διάχυση αυτών των εθνοτικών, φυλετικών, ιδεολογικών, κοινωνικών ομάδων, παρείχε διευκόλυνση και στα σχέδια εθνοκάθαρσης των Ναζί, καθώς μπόρεσαν με τα Einsatzgruppen να αναθέσουν μέρος του εγκληματικού έργου στον ντόπιο πληθυσμό των κτήσεων (βλέπε Babi Yar, όπου εκτελέστηκαν περίπου 33.000 Εβραίοι σε 2 μέρες).[48]

Ίσως λοιπόν η γενοκτονία των Εβραίων δεν είναι ειδική και ανεπανάληπτη περίπτωση, απλά αποτέλεσε την πρώτη και βολικότερη μεγάλη επιχείρηση των σχεδίων εθνοκάθαρσης των Γερμανών. Και ακριβώς γι’ αυτό το λόγο ίσως το Auschwitz-Birkenau να μην μπορεί να είναι ξεκάθαρα μνημείο μίας γενοκτονίας ενός συγκεκριμένου λαού, αλλά να προβάλλεται ως το μέρος όπου τελέστηκε η επιτομή όλων των εγκλημάτων. Οφείλει να προβάλλεται παράλληλα με τα άλλα διατηρητέα στρατόπεδα, ασχέτως των στατιστικών που αφορούν στα θύματα. Το μνημείο αυτό δε θα πάψει ποτέ να είναι μνημείο όλων όσων το είδαν ως σύμβολο του μαρτυρίου τους, κυρίως δε θα πάψει να είναι μνημείο της θυσίας των Εβραίων, των Σίντι-Ρομά και όλων αυτών που εξοντώθηκαν, που πλήρωσαν το ύψιστο τίμημα ώστε ν’ ανακαλύψουμε τη βαρβαρότητα. Δεν είναι όμως συλλήβδην και μνημείο των απογόνων ή του κάθε επισκέπτη λόγω συνάφειας. Για όλους αυτούς που ακολουθούν ως επισκέπτες, απογόνους των θυμάτων ή απογόνους των θυτών, είναι ο καθρέφτης, όπου όλη η ανθρωπότητα οφείλει να κοιτάξει για να δει την πιο σκοτεινή πλευρά της. Είναι ένα παγκόσμιο μνημείο για τον δυνητικό εαυτό που η ανθρωπότητα πρέπει πάση θυσία ν’ αποφύγει.

Μώρης Γεώργιος – 2020 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.

Βιβλιογραφικές Αναφορές / Πηγές

(ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης για συνδέσμους διαδικτύου: 12/2020)

[1]https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/aryan-1
[2]– Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Άουσβιτς: Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.62
[3]https://items.ssrc.org/insights/dehumanization-and-the-normalization-of-violence-its-not-what-you-think/
[4]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[5]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[6]https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%205710.pdf
[7]http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/krakow/krakow.html
[8]– Republic of Poland – Ministry of Foreign Affairs. The mass extermination of Jews in German occupied Poland. «Note addressed to the Governments of the United Nations on December 10th, 1942, and other documents.» Hutchinson & Co LTD. (Publishers on behalf of the Polish Ministry of Foreign Affairs). London-New York-Melbourne. Σελ. 2-16
[9]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/krakow-cracow
[10]http://www.documentarchiv.de/wr/1920/nsdap-programm.html
[11]https://www.ghwk.de/fileadmin/user_upload/pdf-wannsee/protokoll-januar1942.pdf, σελ.3
[12]https://pamiec.pl/ftp/ilustracje/Raport_STROOPA.pdf, σελ.104
[13]https://www.nationalarchives.gov.uk/education/resources/holocaust/confession-rudolf-hoss/
[14]http://auschwitz.org/en/history/kl-auschwitz-birkenau
[15]http://auschwitz.org/en/history/auschwitz-iii/ig-farben
[16]– Το ίδιο.
[17]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/oskar-schindler
http://www.oskarschindler.com/7.htm
https://www.yadvashem.org/righteous/stories/schindler.html
Το εργοστάσιο, μετατράπηκε σε Μουσείο μόλις το 2010 και αυτό πιθανώς μετά την επιτυχία της ταινίας «Η λίστα του Σίντλερ» του Steven Spielberg. Αποτελεί ένα ιδιαίτερο μουσείο που λειτουργεί συμπληρωματικά προς το Auschwitz-Birkenau. Προσφέρει μια θεατρικότητα στην παρουσίαση που μπορεί να υποβάλλει τον επισκέπτη καμιά φορά πιο άμεσα. Auschwitz-Birkenau τα συναισθήματα είναι πιο δυνατά, πλην όμως για να αισθανθεί κανείς πρέπει να το επισκεφθεί χωρίς χρονικούς εκβιασμούς και κατά προτίμηση όχι σε περιόδους αιχμής.
[18]https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/auschwitz
[19]– Το ίδιο.
[20]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.217
[21]– Το ίδιο. σελ.218
[22]http://lekcja.auschwitz.org/en_22_muzeum/sco_7.html
[23]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.235-236
[24]– Jonathan Huener, Auschwitz, Poland and the Politics of Commemoration, 1945–1979, Athens: Ohio University Press, 2004
[25]– Ο Josef Cyrankiewicz επιτέλεσε Πρωθυπουργός μεταξύ του 1947-1952 και δεύτερη φορά μεταξύ 1954-1970. Είχε επιβιώσει της κράτησής του στο Auschwitz, όπου είχε εγκλειστεί λόγω της συμμετοχής του στην Αντίσταση. Πολιτικά έδρασε εντός του PPS (Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) και του PZRP (Πολωνικό Κόμμα των Ενωμένων Εργατών).
[26]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.230-231
[27]– Το ίδιο. σελ.230
[28]– Η αναγραφή αποτυπώνεται στο 16ο δευτερόλεπτο του φιλμ που διασώζεται από την DiFilm. To φίλμ παρουσιάζει τις εκδηλώσεις την ημέρα της παράδοσης του μνημείου, το 1967. Μετά το 30ο δευτερόλεπτο, φαίνονται και αναπαραστάσεις (reenactments) των γεγονότων με εθελοντές ντυμένους κρατούμενους και φωτιές να υποδηλώνουν την καύση των θανατωμένων. Το φιλμ είναι το υπ’ αριθμόν Β-28686, συνολικής διάρκειας 1 λεπτού και 12 δευτερολέπτων. Δηλώνει ημερομηνία την 18η Απριλίου του 1967. Τα δικαιώματα του φιλμ διατηρεί η Archivo DiFilm, http://www.difilm-argentina.com και μπορεί κάποιος να το δει στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.youtube.com/watch?v=TxhvX2JraGk
[29]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια µετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.236
[30]– Claudia Koonz, «Between memory and oblivion: Concentration camps in german memory.» στο John R.Gillis (Επιμελητής), Commemorations – The politics of national identity, Princeton University Press, New Jersey, 1996, σελ.263
[31]– Το ίδιο. σελ.264
[32]– Annette Wieviorka, Άουσβιτς. 60 χρόνια µετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.239
[33]– Από το «Τανάκ» που είναι η Εβραϊκή Βίβλος
[34]https://web.archive.org/web/20070927211558/http://www.holocaust-education.dk/eftertid/holocaustbenaegtelseh.asp#Holocaust-ben%C3%A6gtelse
[35]– Institute for Historical Rewiew (Ενδιαφέρον προκαλεί ο οξύμωρος υπότιτλος κάτω από τον τίτλο του Ινστιτούτου, που λέει : For a more just, sane and peaceful world.)
http://www.ihr.org/
[36]https://www.holocaustremembranceproject.com/ (Πατήστε «Download Full Report» για την πλήρη αναφορά).
[37]– Council of Europe, European pack for visiting Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum Guidelines for teachers and educators:
https://rm.coe.int/16804715a5
[38]– Ορισμός της Γενοκτονίας https://www.un.org/en/genocideprevention/genocide.shtml#
Ορισμός του Εγκλήματος Πολέμου https://www.un.org/en/genocideprevention/war-crimes.shtml
Ορισμός του Εγκλήματος κατά της Ανθρωπότητας https://www.un.org/en/genocideprevention/crimes-against-humanity.shtml
Ορισμός της Εθνοκάθαρσης https://www.un.org/en/genocideprevention/ethnic-cleansing.shtml
Ορισμός του Ολοκαυτώματος https://en.wikipedia.org/wiki/The_Holocaust
[39]– Annette Wieviorka ,Άουσβιτς. 60 χρόνια μετά, Πόλις, Αθήνα, 2006, σελ.216-217
[40]– Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Άουσβιτς: «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.72-73
[41]– Traverso Enzo, The origins of Nazi violence, New York and London, New Press, 2003, σελ.2
[42]https://en.wikipedia.org/wiki/Volksdeutsche
και
https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/lebensraum
[43]https://en.wikipedia.org/wiki/Anton_Drexler
[44]https://www.marxists.org/subject/marxmyths/hal-draper/article.htm
[45]https://www.history.com/news/wwii-jewish-refugee-ship-st-louis-1939
[46]https://www.orwellfoundation.com/the-orwell-foundation/orwell/essays-and-other-works/antisemitism-in-britain/
[47]– Δημοσθένης Δώδος, «Η Θεσσαλονίκη προς τον 20ό αιώνα: Το τέλος της ανεκτικής πόλης», Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του (Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας) Επιμέλεια: Βασιλική Γεωργιάδου & Άλκης Ρήγος, Εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.51
[48]https://www.theholocaustexplained.org/how-and-why/how/the-einsatzgruppen/