Έκθεση ιδεολογικών συμβόλων στη δημόσια σφαίρα.

Η δυσκολία διαχείρισης των ιδεολογικών συμβόλων εκτός Μουσειακού πλαισίου είναι ένα διεθνές πρόβλημα, που πολλές φορές προκαλεί αμηχανία στους Δημόσιους Ιστορικούς, στους Επιμελητές Μουσείων, αλλά και στο χώρο της επαγγελματικής ή ερασιτεχνικής Εφαρμοσμένης Ιστορίας. Κάποιες χώρες, ανάλογα με τα βιώματα του πληθυσμού, έχουν νομοθετήσει διατάξεις που απαγορεύουν, ή επιτρέπουν υπό όρους, τη δημόσια διάδοση συμβόλων συγκεκριμένων ιδεολογικών ομάδων.

Μια χώρα που θα παρουσίαζε ενδιαφέρον να δούμε πως αντιμετωπίζει το ζήτημα είναι η Γερμανία.Έχει νομοθετήσει διατάξεις που μιλάνε γενικά, περιλαμβάνοντας με αυτόν τον τρόπο σχεδόν όλα τα ιδεολογικά σύμβολα (λχ, τόσο του Ναζισμού όσο και του Κομμουνισμού).[βλέπε: “Section 86a Use of Symbols of Unconstitutional Organizations”. Criminal Code (Strafgesetzbuch, StGB). German Law Archive.] Σημειώνεται παρενθετικά για όσους το αγνοούν, ότι το εθνόσημο (λχ. κόκκινο αστέρι της Σοβιετικής Αεροπορίας, ή ο σταυρός Balkenkreuz της Γερμανικής κλπ) δεν απαγορεύονται, καθώς δεν αποτελούν ιδεολογικά σύμβολα, αλλά διακριτικά-εθνόσημα για στρατιωτική χρήση. Ο περιορισμός περιλαμβάνει τον αγκυλωτό σταυρό και το σφυροδρέπανο, καθώς και άλλα σύμβολα που μπορεί να εμπίπτουν στην περιγραφή, αν και η χρήση τους επιτρέπεται υπό όρους, ανάλογα με το πλαίσιο (λχ.ακαδημαϊκό ή μουσειακό). Ο περιορισμός του αγκυλωτού σταυρού, φαίνεται να απαγορεύεται σε πολλά ακόμα κράτη, όπως στο Ισραήλ (παραδόξως από το 2012 και μετά). Ενίοτε, σε αυτή την απαγόρευση συμπαρασύρονται πολλά περισσότερα σύμβολα, ιδίως όταν ομοιάζουν με ήδη απαγορευμένα, ή στην πορεία της Ιστορίας έχουν αποκτήσει αρνητικές συνδηλώσεις. [βλέπε λίστα των Hate Symbols: https://www.adl.org/resources/hate-symbols]

Στην Αμερική, όπου δεν υπάρχει απαγόρευση δημόσιας έκθεσης τέτοιων συμβόλων,  συχνά προκαλεί διχασμό και αντιδράσεις η προβολή της σημαίας της Συνομοσπονδίας, που συνδέεται με συγκεκριμένες μελανές στιγμές της Ιστορίας των ΗΠΑ.  Άλλη ιδιάζουσα περίπτωση για την περιοχή της Ευρώπης, είναι το εθνόσημο της Φινλανδικής Αεροπορίας κατά το Β’ΠΠ, ένας γαλάζιος αγκυλωτός σταυρός, που αν και προηγήθηκε του Ναζιστικού και δεν συνδεόταν με την ιδεολογία του, εν τέλει είναι δύσκολο να εκτίθεται στη δημόσια σφαίρα. Χώρες όπως η Ισπανία και η Πολωνία διατηρούν μια ενδιάμεση θέση ελαστικής πολιτικής, επιτρέποντας τη χρήση υπό όρους, για παράδειγμα όταν η χρήση δε συνδέεται με παράνομη δραστηριότητα, ή όταν χρησιμοποιούνται σε καλλιτεχνικές απεικονίσεις, ιστορικές ανακατασκευές, συλλογές και εντός ακαδημαϊκού πλαισίου.

Στην Ελλάδα, δεν υπάρχει κάποια απαγόρευση έκθεσης των συμβόλων αυτών και την εντάσσουν στην λεγόμενη «ελευθερία φρονήματος». Η χρήση τους ποινικοποιείται, όταν εντάσσεται σε ένα πλαίσιο ρητορικής-πολιτικού λόγου, ή πράξεων, που εξωθούν σε ρατσισμό (λεκτικά ή με βία). Συγκεκριμένα προβλέπεται ποινικοποίηση συμπεριφορών με την προϋπόθεση ότι:
«[…] αυτές στρέφονται εναντίον ομάδων ή προσώπων που διακρίνονται εξ αιτίας των φυσικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών τους […]. και θεωρούνται πρόσφορες να οδηγήσουν στη θυματοποίηση των ανωτέρω ομάδων ή προσώπων.» [https://www.mfa.gr/images/docs/pagkosmia_zitimata/antiratsistikosnomos.doc]

Αυτή η απαγόρευση (του πλαισίου που αξιοποιεί τα σύμβολα) ήρθε καθυστερημένα στη χώρα μας, μέσω του αντιρατσιστικού νόμου και των προσθηκών που μπήκαν σε αυτόν από το 2014 και μετά,[Ν.4285, ΦΕΚ 191/Α/10.09.2014] και προέκυψαν από την ανάγκη να βελτιωθεί το παλαιό (από το 1979) πλαίσιο νόμου. Σε γενικές γραμμές όμως, η πορεία του νόμου από τις πρώτες προτάσεις που έγιναν από όλο το πολιτικό φάσμα, μέχρι την ψήφιση μιας από τις προτάσεις, υποδείκνυαν εργαλειοποίηση για έλεγχο των εξωκοινοβουλευτικών (ή στα όρια του κοινοβουλευτισμού) ιδεολογικών ομάδων. Επομένως ο νόμος είναι θολός κάτι που με τη σωστή πρόθεση θα μπορούσε να είναι θετικό, ώστε να μην αποτελέσει ολίσθημα της δημοκρατίας σε εγκιβωτισμούς των φρονημάτων, αλλά με δεδομένες τις ψηφοθηρικές προθέσεις των κομμάτων, ίσως προκαλεί αμηχανία και ερωτηματικά σε όποιον προσπαθήσει να τον ερμηνεύσει.

Για πολλά σύμβολα, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η προϊστορία τους ως αρχετυπικά, καθώς πολλές φορές υπάρχουν από την αρχαιότητα, και σε πολλές κουλτούρες παράλληλα. Σε εκείνη την περίπτωση βέβαια, συνήθως υπερισχύει η τελευταία ισχυρή νοηματοδότησή τους, τουλάχιστον μέχρι η αποτύπωσή τους στη συλλογική μνήμη να ξεθωριάσει. Μια από τις περιπτώσεις όπου οι αρνητικές συνδηλώσεις άρχισαν να εξαφανίζονται είναι ο Jolly Roger στις σημαίες των πειρατών, τους οποίους πλέον βλέπουμε ως ρομαντικούς τυχοδιώκτες με κάποιους κώδικες τιμής. Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι αυτή η σημαία κυμάτιζε σε πειρατικά πλοία που έκαναν εμπόριο σκλάβων, ακόμα και αν είχαν πολυφυλετικά πληρώματα.

Ακόμα και στις περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η δημόσια διάδοση των ιδεολογικών συμβόλων, όταν έρχεται η ώρα της έκθεσής τους, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τρία πράγματα:

1) Το μουσειακό περιβάλλον δικαιολογεί την έκθεσή τους  (ενν.αν δεν υπάρχει νομική απαγόρευση), καθώς η νοηματοδότησή του είναι ελεγχόμενη από το Μουσείο. Εκτός μουσειακού περιβάλλοντος όμως (μνημεία, μνημονικές δράσεις, αναβιώσεις, Air Shows) η έκθεση, ακόμα και αν επιτρέπεται νομικά, ενέχει ρίσκα, καθώς η νοηματοδότηση μπορεί να ξεφύγει από τον έλεγχο του εκθέτη.

2) Στους χώρους (εικονικούς ή πραγματικούς) όπου τίθεται θέμα έκθεσης ή μη-έκθεσης, η επιλογή θα πρέπει να μην γίνεται με δύο μέτρα και σταθμά. Είναι προφανές ότι ανάλογα τη χώρα, ή και στην ίδια χώρα ανάλογα την περίοδο, ορισμένα σύμβολα δημιουργούν μεγαλύτερες αντιδράσεις από ό,τι άλλα. Όμως, ασχέτως του αν θα υπάρχουν περιορισμοί ή όχι, το ορθόν είναι να αντιμετωπίζονται όλα με τον ίδιο τρόπο, ιδίως όταν κάποια πρωτοστατούν στους τρέχοντες ιδεολογικούς πολέμους, ή στους πολέμους ιστορίας (τους λεγόμενους History Wars). Θα πρέπει λοιπόν εκεί ο εκθέτης να είναι προληπτικά πιο συγκρατημένος ακόμα και από αυτό που ορίζει ο νόμος. Η a-priori ισότιμη αντιμετώπιση μπορεί να θεωρηθεί από πολλούς ως εξίσωση των ιδεολογικών συμβόλων (εννοώντας εξίσωση των συνδηλώσεών τους). Η αλήθεια είναι ότι αυτό αποτελεί ανεπιθύμητη παρενέργεια, πλην όμως, πιο εύκολα διαχειρίσιμη από το να εμπλακεί ο υπεύθυνος έκθεσης με ξεκάθαρο τρόπο στο επίκεντρο μιας ιδεολογικής διαμάχης (εκτός και αν οι στόχοι του είναι εξαρχής τέτοιοι). H μη επιλεκτική αντιμετώπιση, δε σημαίνει και εξίσωση, και η αξιολόγηση των συνδηλώσεών τους, ή των ιδεολογιών που βρίσκονται πίσω τους αποτελεί ένα εντελώς ξεχωριστό κεφάλαιο.

3) Η διαλεκτική τους με τους θεατές είναι διαφορετική κάθε φορά, με τα ερμηνευτικά σχήματα του θεατή και το πολιτιστικό και γνωστικό φορτίο του να παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, πιθανώς δύσκολα προβλέψιμο σε ένα διευρυμένο κοινό, όπως είναι το κοινό μεγάλων εκδηλώσεων ή το κοινό των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (εφεξής ΜΚΔ).

Στο διαδίκτυο και ιδίως εντός των ΜΚΔ, το πρόβλημα έκθεσής τους οφείλεται όχι μόνο στον εκθέτη και στο θεατή, αλλά εν πολλοίς και στην πολιτική διαχείρισής τους, όπως την καθορίζει η εταιρεία που παρέχει την πλατφόρμα έκθεσης (λχ. Facebook). Αυτό δε συμβαίνει τόσο πολύ σε ιστοσελίδες και ιστολόγια, καθώς εκεί υπάρχει κάποιας μορφής έλεγχος περιεχομένου και νοηματοδότησής του, από τον δημιουργό/συντάκτη τους. Γι’ αυτό σε τέτοιες περιπτώσεις η έκθεσή τους δεν απασχολεί τους εκάστοτε Hosts (εταιρία φιλοξενίας ιστοσελίδων). Εννοείται ότι πάντα ελοχεύει ο κίνδυνος θραυσματοποίησης του περιεχομένου και αξιοποίησής του σε άλλο διαδικτυακό χώρο, με αντίρροπα νοήματα, αυτό όμως αγχώνει κυρίως τον εκθέτη των συμβόλων (λχ. τον συντάκτη του άρθρου). Στα ΜΚΔ όμως, ιδίως εντός των forums και των ομάδων, οι κίνδυνοι είναι περισσότεροι, καθώς η θραυσματοποίηση, ο ιομορφικός διαμοιρασμός και ο σχολιασμός της δημοσίευσης, γίνονται σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, προκαλώντας γρηγορότερες αλλαγές στη νοηματοδότηση. Επιπλέον, λόγω της πολιτικής προστασίας που παρέχουν οι πλατφόρμες των ΜΚΔ, μια ιστορική αναφορά με χρήση κάποιου συμβόλου, ή ακόμα και η παρουσία του εντός κάποιας ιστορικής απεικόνισης, μπορεί να οδηγήσει σε διαγραφή του περιεχομένου της ανάρτησης, ή και μπλοκάρισμα του χρήστη από την ίδια την πλατφόρμα (ακόμα και χωρίς να προηγηθεί κάποια αναφορά περιεχομένου). Αυτό μπορεί να συμβεί με διαφορετικά κριτήρια κάθε φορά, καθώς οι κανονισμοί εξαρτώνται από την πλατφόρμα ΜΚΔ, τον αλγόριθμο που έχει οριστεί να ελέγχει αυτόματα το περιεχόμενο σε εκείνη την χρονική περίοδο, το ανθρώπινο δυναμικό που θα τύχει να κάνει επιπλέον έλεγχο εκείνη την περίοδο και τη χώρα στην οποία εκτίθεται το περιεχόμενο. Σημειώνεται ότι όλα τα παραπάνω επηρεάζονται και από τις τρέχουσες τάσεις, και υπακούν τις ευαισθησίες του κοινού, επομένως είναι μεταβαλλόμενα, με πολύ σύντομες εναλλαγές, κάνοντας τη συμμόρφωση σε αυτές σχετικά δύσκολη. Είναι συχνό φαινόμενο λοιπόν, προληπτικά, ακόμα και σε αναρτήσεις που γίνονται σε ομάδες ιστορικού περιεχομένου, να επιλέγεται από τους αρθρογράφους η απόκρυψη των ιδεολογικών συμβόλων, εξαλείφοντας έτσι εκ προοιμίου την πιθανότητα διαγραφής περιεχομένου λόγω κάποιας αναφοράς, ή αυτοματισμού.

Θα ήταν ορθό να μπορούμε να διαχειριστούμε την έκθεση των ιδεολογικών συμβόλων με μάτι επιστημονικό, ως έχουν, δηλαδή ως σημαίνοντα, και παρόλο που ένα σύμβολο έχει πάντα τη δική του «εσωτερική φωνή», θα ήταν επιθυμητό να συνδιαλεγόμαστε μαζί του προστατεύοντας τον εαυτό μας από το περιεχόμενο της «φωνής» του. Δυστυχώς όμως καμία ομάδα ανθρώπων δεν έχει ομοιογενή συμπεριφορά, οπότε θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη και η ανικανότητα ενός μεμονωμένου θεατή να δει κριτικά τα ιδεολογικά σύμβολα, ως μια ιστορική απεικόνιση, ιδίως όταν το κοινό αυτό είναι απαίδευτο λόγω μικρής ηλικίας. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που προτείνεται η έκθεσή τους εντός επαρκώς ελεγχόμενου περιβάλλοντος, όπου κάποιος ειδικός φροντίζει τη νοηματική πλαισίωσή τους. Τέτοια περιβάλλοντα είναι τα Μουσεία, ή μνημονικές δράσεις που πλαισιώνονται καταλλήλως από τους διοργανωτές. Αυτό βέβαια γίνεται ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα σε πολύ διευρυμένες διοργανώσεις και εκθέσεις, ιδίως όταν στις ανησυχίες των διοργανωτών/εκθετών η ιστορική πλαισίωση δεν είναι η πρώτη προτεραιότητα (βλέπε Air Shows που υποδέχονται πολλές χιλιάδες θεατών).

Το ίδιο ζήτημα αποτελεί και μόνιμο πονοκέφαλο για όσους απεικονίζουν ιστορικά θέματα μέσω κάποιας εφαρμοσμένης εκδοχής της ιστορίας. Ιδίως στην περίπτωση του μοντελισμού και της ζωγραφικής, ο δημιουργός μπορεί να χρειαστεί να λάβει υπόψη του το χώρο έκθεσης της απεικόνισης. Η μοντελιστική κοινότητα είναι πιο ανεκτική στη χρήση των ιδεολογικών συμβόλων. Σε εκείνο το χώρο συνήθως οι εταιρείες παραγωγής μοντέλων έχουν το κύριο άγχος, βάζοντας το γνωστό ρόμβο, αντί του αγκυλωτού στο box art, ή φτάνοντας στο σημείο να μην τον περιλαμβάνουν ούτε στις χαλκομανίες. Το άγχος αυτό δεν είναι αδικαιολόγητο καθώς η έκθεση του συμβόλου, μπορεί να επηρεάσει τις εξαγωγές του μοντέλου σε διάφορες χώρες. Στο επίπεδο των μοντελιστών όμως και των μοντελιστικών εκθέσεων-διαγωνισμών, δεν παρατηρείται δυσανεξία ούτε των συμμετεχόντων, ούτε του κοινού, παρά το γεγονός ότι δεν είναι ένα περιβάλλον που επιδιώκει αυστηρό έλεγχο των νοημάτων που διακινούνται. Σε αυτό βοηθά η τεράστια ποικιλομορφία των εκθεμάτων, με εθνικά και ιδεολογικά σύμβολα διαφόρων κατευθύνσεων. Είναι προφανές όμως ότι και εκεί, αν κάποτε παρατηρηθεί μια περίεργη ροπή προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις, θα δημιουργήσει αντιδράσεις, ίσως και αμφιβολίες για τους υπευθύνους.

Στο χώρο των καλλιτεχνικών απεικονίσεων είναι πιο δύσκολο ν’ απαντήσει κανείς στο δίλημμα της απεικόνισης ή μη, των συμβόλων. Θα πρέπει να λάβει υπόψη το πού θα εκτεθεί το ζωγραφικό έργο. Αποτελεί ιστορική αναπαράσταση για Μουσειακό χώρο, για βιβλίο ή για το σπίτι ενός συλλέκτη τέτοιων έργων; Σε αυτή την περίπτωση η απεικόνιση των συμβόλων μπορεί να είναι ανεκτή. Αν όμως η έκθεση του έργου δεν έχει ακόμα αποφασιστεί, ή είναι στο σαλόνι ενός αγοραστή που γνωρίζουμε ότι δεν έχει μεγάλη γκάμα έργων, ή ακόμα χειρότερα είναι για το χώρο εργασίας του, τότε θα ήταν ασφαλέστερη η αποφυγή απεικόνισής τους. Συνδέοντας την τελευταία παρατήρηση και με το χώρο του μοντελισμού, το ίδιο θα ίσχυε και αν ένας μοντελιστής αποφάσιζε να κάνει δώρο ένα μεμονωμένο μοντέλο σε κάποιον φίλο, για το σαλόνι του, ή το χώρο εργασίας του.

Μώρης Γεώργιος – 2022 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.