Το ραδιόφωνο ως όπλο κατά τον Β’ΠΠ.
Μέσα στους παράγοντες που επηρέασαν την έκβαση του Β.ΠΠ, ένα ξεχωριστό μέσο, το ραδιόφωνο, έχει αφήσει μια δική του ανάμνηση σε συγκεκριμένες γενιές ανθρώπων. Ξεπέρασε γρήγορα τη διάχυση των εντύπων, όμως βρέθηκε στην πρωτοκαθεδρία για λίγο καιρό, καθώς γρήγορα υποβιβάστηκε από την τηλεόραση.
Σε κάθε πολεμική προσπάθεια, όλα υποτάσσονται στο σκοπό και καμιά φορά ο σκοπός αγιάζει πολλά μέσα. Η αξιοποίηση της ραδιοφωνίας λοιπόν κατά τους πολέμους, έδωσε τη δυνατότητα για τρία διαφορετικά επιτεύγματα, που καμιά φορά επιδιώκονταν συνδυαστικά:
1) την προπαγάνδα επηρεασμού, αναστάτωσης, αποθάρρυνσης, αποδιοργάνωσης, παραπλάνησης του αντιπάλου,
2) την προσπάθεια εμψύχωσης, τόνωσης του ηθικού, κινητοποίησης των φίλιων, ενίοτε βασισμένη στην αλήθεια, άλλοτε στην προπαγάνδα,
3) την διεξαγωγή ανορθόδοξου πολέμου μέσω κωδικοποιημένων μηνυμάτων σε φίλιους παραλήπτες, ή παραπλανητικών μηνυμάτων για τους δέκτες του αντιπάλου, ή επικοινωνία με εστίες αντίστασης.
Και στις τρεις αυτές λειτουργίες υπήρχαν μεγαλύτερες πιθανότητες διάχυσης και αποδοχής του μηνύματος μέσω ενός ραδιοφώνου, παρά μέσω εντύπου. Αυτό που έλειπε ήταν μόνο μια μικρή συσκευή, που με την προοπτική αυτή, γρήγορα προσφέρθηκε απλόχερα στο κοινό, υποβαθμίζοντας την εφημερίδα σε αμεσότητα. Οι Αμερικανοί με την RCA-Victor κατάφεραν να παράγουν φτηνούς δέκτες (από 25$) και μέχρι το 1934, ραδιόφωνα είχε έως και το 60% των σπιτιών, χωρίς να συνυπολογίζονται εκείνα των αυτοκινήτων. Αντίστοιχα, οι Γερμανοί την περίοδο των Ναζί, έβγαλαν σε παραγωγή το Volksempfänger με μόνο 35Rm. Κατάφεραν μέχρι το 1939 να βάλουν το ραδιόφωνο στο 70% των σπιτιών, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη ότι οι ραδιοφωνικές εκπομπές ακουγόντουσαν και από μεγάφωνα σε πλατείες. Με τέτοια ποσοστά εξάπλωσης επιτυγχανόταν σχεδόν πλήρης κάλυψη, καθώς σε κάθε ραδιόφωνο, συνήθως αντιστοιχούσαν άνω του ενός ακροατές.
Δεν είναι τυχαία λοιπόν η μεγάλη εμπιστοσύνη που έδειχνε ο Goebbels στο μέσο, ως εργαλείο προπαγάνδας, ενώ είναι γερμανική και η πρωτιά στην αξιοποίηση ραδιοφωνικής εκπομπής σε στρατιωτική επιχείρηση (Radio Breslau στο Gleiwitz το 1939). Επίσης δεν είναι τυχαία η απαντητική αξιοποίησή του από την πλευρά των δυτικών Συμμάχων, αν και όσον αναφορά στην εσωτερική αξιοποίησή του, επέλεξαν μια διαφορετική προσέγγιση. Στηριζόμενοι στην εμπειρία του Α’ΠΠ, αλλά και τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης στην αρχή του Β’ΠΠ, τόσο οι Άγγλοι όσο και οι Αμερικανοί, προτίμησαν μια πιο «ρεαλιστική» αφήγηση των γεγονότων μέσα από το ραδιόφωνο. Τολμούσαν να μιλήσουν για τις τραγωδίες και τις απώλειες, ενώ αντιλήφθηκαν σύντομα ότι οι υπερβολές αντιμετωπίζονταν με δυσπιστία, που μείωνε την εμπιστοσύνη προς την ηγεσία.
Το ραδιόφωνο ως μέσο εμπλέκει ποικιλοτρόπως τον δέκτη, ο οποίος επηρεάζεται και από το εμφανές , αλλά και από υποδόρια μηνύματα. Και σε αυτά πρέπει να προστεθεί ως παράγοντας ο εκφωνητής με τη φωνή του, τις ρητορικές του ικανότητες και την εικόνα που έχουν σχηματισμένη γι’αυτόν εκτός ραδιοφώνου οι ακροατές (αυτό όχι πάντα καθώς σε κάποιες περιπτώσεις η εικόνα διατηρείται επίτηδες αόριστη). Ίσως αυτός είναι και ο λόγος που η φωνή του Churchill κατάφερε να εμπνεύσει τους Αγγλογάλλους λίγο περισσότερο απ’ό’τι η φωνή του De Gaulle και πολύ περισσότερο από τη φωνή του Giraudoux.
Δύσκολα όμως μπορεί να μετρηθεί η αξία του ραδιοφώνου στην πολεμική προσπάθεια. Στις περισσότερες των περιπτώσεων τα αποτελέσματά του έχουν να κάνουν με επιδράσεις στην ψυχολογία, το συναίσθημα, το ηθικό των μαζών και δεν γίνονται άμεσα ξεκάθαρα. Επιπλέον, διαφορετικά θα αξιολογηθεί μια λειτουργία εμψυχωτική που βασίζεται στην αλήθεια για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του κοινού, και αλλιώς μια λειτουργία προπαγάνδας βασισμένη στην παραπλάνηση, ακόμα και της φίλιας πλευράς (θέτοντας σε αντιπαραβολή την Αγγλοαμερικανική τακτική με την Γερμανική). Ωστόσο παρά το αβέβαιο των αποτελεσμάτων, δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στην εμπλοκή του ραδιοφώνου.
Γνωστές προσωπικότητες του εργαλειοποιημένου ραδιοφώνου της πλευράς του άξονα ήταν ο William Joyce aka «Lord Haw Haw» (Βρετανός φιλοναζιστής), o Fred W. Kaltenbach aka «Lord Hee Haw» (Αμερικανός φιλοναζιστής), Philippe Henriot (Γάλλος φιλοναζιστής), Iva Toguri aka «Tokyo Rose» (Ιαπωνίδα), Mildred Gillars aka «Axis Sally» (Αμερικανίδα συνεργάτιδα των Ναζί). Η πλευρά των συμμάχων ήταν λιγότερο πομπώδης, όμως έκαναν ιδιαίτερα επιτυχή «μαύρη προπαγάνδα» με πιο επιτυχημένες εκείνες του Sefton Delmer, συνήθως μέσω του σταθμού GS1 και της κατασκευασμένης προσωπικότητας «Der Chef».
Αν χρειαζόταν λοιπόν να κρίνουμε το ρόλο του ραδιοφώνου στον Β.ΠΠ αυτός φαίνεται αρκετά σημαντικότερος από των υπολοίπων ΜΜΕ, τόσο που εύλογα κάποιοι αναρωτήθηκαν αν θα μπορούσε να θεωρηθεί το τέταρτο όπλο. Βέβαια μια τέτοια σκέψη ίσως να βασίζεται στην «ψευδαίσθηση μιας απόλυτης αποτελεσματικότητας», όπως την ονομάζει ο Jean-Noël Jeanneney. Μπορεί ο χρόνος και η συλλογική μνήμη, να έχουν μεγεθύνει την επιρροή των λόγων που έμειναν στην Ιστορία, ακριβώς γιατί κάποιοι από αυτούς γνώρισαν ευρεία διάδοση μεταπολεμικά. Για τον Β.ΠΠ όμως, ίσως χαρακτηρίζαμε το ραδιόφωνο ως έναν πολλαπλασιαστή ισχύος. Όχι ένα αυτόνομο όπλο, αλλά ένα μέσο ικανό να δράσει σαν καταλύτης μέσα σε έναν καθολικό πόλεμο που διεξάγεται με όλα τα μέσα. Μέσα σε έναν τέτοιο πόλεμο κατέχει μια θέση, πλην όμως δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί τόσο εξέχουσα όσο άλλοι παράγοντες που προσέφεραν μετρήσιμα αποτελέσματα.
Μώρης Γεώργιος – 2021 – Επιτρέπεται ο διαμοιρασμός. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς άδεια.
Βιβλιογραφία-Πηγές
[1] Jean-Noël Jeanneney, Ιστορία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Από την εμφάνισή τους ως τις μέρες μας. (μτφρ. Νάση Μπάλτα), Εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2010.
[2] Φιλήμων Μπαντιμαρούδης, Σύντομη Ιστορία της Επικοινωνίας. Μέσα και πολιτισμός. Εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006.
[3] Stefano Gagliarducci, Massimiliano Gaetano Onorato, Francesco Sobbrio & Guido Tabellini, War of the Waves: Radio and Resistance during World War II, IZA DP No. 11244, Δεκέμβριος 2017
http://ftp.iza.org/dp11244.pdf
[4] Carole E. Scott, The History of the Radio Industry in the United States to 1940, Economic History Association website.
https://eh.net/encyclopedia/the-history-of-the-radio-industry-in-the-united-states-to-1940 (Τελ.Πρόσβαση: Νοέμβριος 2020)
[5] Martin Robinson, Winston Churchill’s wartime speeches did NOT inspire and many thought he was drunk during famous finest hour address’, claims academic, Daily Mail Online website.
https://www.dailymail.co.uk/news/article-2398032/Winston-Churchills-wartime-speeches-did-inspire-thought-drunk-famous-finest-hour-address-claims-academic.html (Τελ.Πρόσβαση: Νοέμβριος 2020)
[6] Evan Andrews, 6 World War II Propaganda Broadcasters, History Channel website.
https://www.history.com/news/6-world-war-ii-propaganda-broadcasters (Τελ.Πρόσβαση: Νοέμβριος 2020)